Yapım sözleşmelerinin uygulanması sırasında gerçekleştirilen imalatların fiyatlandırılmasın da sorunlar yaşandığı bir gerçektir. Özellikle birbirinin ikame-si olan birim fiyat tariflerinin varlığı halinde yanlış fiyatlandırmalar ve mükerrer ödemeler söz konusu olabilmektedir. Bu çalışmada uygulamadaki bazı yanlışlıklara dikkat çekilecektir.

            1. TEMEL TABANINA KUM ÇAKIL SERİLMESİ:

            Bu imalatın neleri kapsadığı 15.140/2 no'lu "temel tabanına el ile tuvenan kum-çakıl serilmesi" başlığını taşıyan  birim fiyat tarifinde gösterilmiştir. Buna göre:

            "Tuvenan kum ve çakılın temel tabanına dökülmesi, tesviye ve tokmaklanması, sulanması için her türlü işçilik, malzeme ve zayiatı, işyerinde yükleme, yatay ve düşey taşıma, boşaltma, ...." işleri temel tabanına kum çakıl serilmesi kapsamındadır.

            Tariften anlaşıldığı gibi bu imalat temel tabanlarını kapsamaktadır. Dolayısıyla temel tabanı dışında kalan su basman içi dolgularında, saha dolgularında yada duvar yan dolgularında 15140/2 pozu uygulanamaz; bu poza ait birim fiyatlar üzerinden ödeme yapılmaz.

            Temel tabanı çoğunlukla dar derin kazı ile teşkil edilen, içerisinde temel kirişi yada duvarının yer alacağı kazı alanlarıdır. Ancak yer altı su oranı yüksek zeminlerde, bütün taban alanının temel olarak düzenlendiği "radye temel" uygulamalarında, radye temel alanına 15140/2 birim fiyat tarifinin uygulanması mümkündür.

            Temel tabanına kum, çakıl serilmesi işine ilişkin bir diğer yanlış uygula-mada 15140/2 pozundan ödeme yapılan bir imalata sıkıştırma pozu olan 14.018 "Dolguya gelmiş, serilmiş her cins kazının tokmaklanarak tabaka, tabaka sıkıştırılması" pozundan dolgu sıkıştırma bedeli ödenmesidir. Oysa yukarıda görüldüğü gibi 15140/2 pozunu birim fiyatı temel tabanına serilen kum, çakılın "tesviye ve tokmaklanması"'nı da içerdiğinden ayrıca14.018 pozunun uygulanması ve sıkıştırılma bedeli verilmesi mükerrer ödemeye yol açacaktır. Üstelik 14.018 no'lu birim fiyat dolgular için uygulanması öngörülen birim fiyattır. "Dolguya gelmiş" ibaresi bunu göstermektedir. 15.140/2 pozunda ise bir serme işlemi söz konusudur. Burada 14.018 pozunun idarenin yazılı izni ile uygulanabileceğini de hatırlatalım.

            İnşaat sahasının çok geniş olduğu şantiyelerde gerek 15.140/2 pozu için gerekse diğer kum-çakıl  kullanılmasını zorunlu kılan imalatlar için şantiye içi kum-çakıl taşıma mesafesi çok uzun olabilir. Uygulamada bazen bu tür taşımalar için 07.001 pozundaki "el arabası ile taşıma" formülü uygulanarak  (100 m.ye kadar olan taşımalarda kullanılır.) nakliye bedeli ödendiği görülebilmektedir. 15.140/2 ve diğer imalat pozlarında "işyerinde yatay ve düşey taşıma"lar birim fiyata dahil olduğundan bu kabil taşımalar için ayrıca bir bedel ödenmeyecektir.

            15.140/2 Pozu için birim fiyat analizinde kullanılması öngörülen tuvenan kum-çakıl, birim M3 başına 1.00 M3'tür. Bir başka deyişle imalat ve işçilik sırasında zaiyat söz konusu değildir. Dolayısıyla bu pozda kullanılan kum-çakıla ilişkin nakliye analizinde birim imalata giren miktarın 1.10 ya da 1.20 m3 olarak alınması doğru değildir. Nakledilen miktarla imalata giren miktarın sonuçta aynı olması gerekir.

            2.ALÇI ASTAR UYGULAMASI

            Yağlıboya yapılacak yüzeyler için özel alçı astar birim fiyatı oluşturulduğu görülmektedir. Boya, Badana, Cila Genel Teknik Şartnamesi'nin (C) maddesinde, badanasız sıva yüzeylerinin evvela son bir "macun veya alçı ile" sıvanacağı, macun veya alçı kuruduktan sonra bütün yüzeylerin zımparalanacağı,... belirtilerek yağlı boya yapılacak yüzeyler için kullanılacak yüzey altı malzemesinin macun ya da alçıdan birisi olması öngörülmüştür. Ancak Birim Fiyat Tarifleri Kitabın 25.020 ve 25.031 arasındaki yağlı boya uygulamasını düzenleyen bütün birim fiyat tarifleri, boyanacak yüzeylerin temizlenmesinden sora"... macunla macunlanması, pürüzlerin zımparalanması, yoklama macunu yapılması, ... "işlerini içermektedir. Şartnamede öngörülen macun yapılması işi birim fiyat tariflerinde yer aldığından 25.020 ve25.031 arasındaki yağlı boya pozlarının uygulandığı yüzeylere bir de alçı astar uygulaması ve bedelinin ödenmesi mümkün değildir. Şartname alçı astar kullanılabileceğini öngörmekle birlikte yukarıda sözü edilen pozların uygulanması halinde alçı astar bedeli mükerrerlik oluşturacaktır.

            Eğer alçı astar uygulanacaksa, kanaatimizce yağlıboya ve alçı astarı birlikte içeren ayrı özel birim fiyat oluşturulması daha doğru olacaktır.

            3. SIVA İŞLERİNDE MİNHA:

            Yapılarda genellikle bütün duvar yüzeyleri sıvanmakla birlikte yemekhane i banyo, tuvalet gibi ıslak yüzeyler, duvarların alt kısmında belli bir yüksekliğe kadar olan yüzeyler fayansla kaplanmaktadır. Her iki imalatın bedellerinin de kendi birim fiyatlarından ödeneceği açıktır. Ancak uygulamada çoğu kez sehven bütün yüzeyler sıva kaplı imiş gibi metraj düzenlediği görülmektedir. Bu durumda fayans kaplı yüzeyler için hem fayans bedeli hem de sıva bedeli ödenmiş olmaktadır.

            27 ile başlayan düz sıva yapılmasına ilişkin birim fiyat tarifleri için verilen ölçülerde"... bütün boşluklar ve diğer cins kaplama yüzeyleri düşülür." Denilmektedir. Buna göre duvar yüzey alanından fayans kaplı alan düşülerek kalan alan sıva alanı olarak alınacaktır.

            4. KAZIDAN ÇIKAN TAŞIN KULLANILMASI:

            İnşaat sahasında yapılan kazılarda zemin klasına bağlı olarak yumuşak ve sert kaya da çıkmaktadır. Taş kullanılmasını gerektiren imalatlarda genel kural "Ocak Taşı" kullanılması ise de birim fiyat tarif ve analizlerinde"Kazı Taş" ve "Toplama Taş"kullanılması da düzenlenmiştir. Bu taşları içeren birim fiyatlar ocak taşı birim fiyatından daha düşük olduğu gibi, ocaktan şantiyeye taş naklide ortadan kalkmaktadır.

            Ancak kazıdan çıkan taşın kullanılabilmesi için bunların blokaj, duvar yada dolguya uygun olmaları gerekir. Kazıdan taş çıkmışsa "kazı taşı ile ..." pozlarının uygulanması zorunludur. Ancak çok sert ve iri kayaların çıkması durumunda bunların kullanılamayacağının bir teknik heyetin raporuyla belgelenmesi gerekir. Kazı taşı hazırlanmasını düzenleyen 08.024 no'lu ihzarat pozuna ait birim fiyat tarifi "Kazıdan çıkan taş çürüklerinin ayrılması ve istifi."ni içerdiğinden kazı taşı hazırlanması salt işçilik gerektiren bir işlemdir.

            Kazıdan çıkan taşın duvar, kazı yada blokajda kullanılması durumunda şantiye dışına yapılacak kazı nakliyesi hesaplanırken toplan kazı miktarından kullanılan taş miktarının düşürülmesi gerekir.

            5.KERESTE FİYAT FARKI:

            Kereste için verilecek malzeme fiyat farklarının hesabında yanılgılara düşülebilmektedir. 88/13181 Sayılı Fiyat Farkı Kararnamesi Eki'nin 9.2.2 maddesi (b) bendinde "kalıp, iskele, doğrama, çatı ve iksalar da kullanılan kereste için..." malzeme fiyat farkı verilmesi ön görülmüştür. Buna göre malzeme fiyat farkı verilecek kerestenin,

            a) Kalıp, iskele, doğrama iskele ve iksalar da kullanılması gerekir.

            Madede kullanılan alanların tek,tek sayıldığı için bunların dışında örneğin lambiri kaplamada kullanılan kereste için malzeme fiyat farkı verilmez.

            b) "Kullanılmış" olması gerekir. İhzarat halindeki kereste yukarıdaki alanlar için kullanılacak olsa bile malzeme fiyat farkı verilmez. Madde de geçen "kullanılan kereste" ibaresi bunu göstermektedir. Nitekim Bayındırlık ve İskan Bakanlığının 31.10.1988 tarih ve B.06/Bakanlık/99-2/5631-B sayılı genelgesinde de ihzarat ta ki kereste için fiyat farkı uygulanmayacağı belirtilmiştir.

            6. TAŞIMA İŞLERİ:

            Uygulamada sıkça karşılaşılan sorunlardan biride kazı malzemesinin naklinde, nakliye mesafesi hesaplanırken 4 ve 25 m. nin düşülüp düşülmeyeceğidir.

            El ile yapılan serbest derin kazılara ait birim fiyat tarifelerinde söz konusu kazıya ait birim fiyat tarifelerinde söz konusu kazıya ait birim fiyatın "kazının yapılması, taşıtlara yükleme ve boşaltılması veya 4 m. ye kadar atılması,..."nı kapsadığını belirtilmektedir. ( 14.001 ve 14.017 arası kazı işleri )

            Bu tarife göre kazıdan çıkan malzeme iki alternatif söz konusudur:

            a- Taşıtlara yükleme ve boşaltma: bu durum kazı malzemesinin şantiye alanı dışına çıkarılması halinde söz konusu olduğundan nakliye bedeline yükleme ve boşaltma bedelinin dahil edilmeyeceği açıktır.

            b- 4 Metreye kadar atma: Kazı malzemesi kazı alanından 4 metre ileriye atılacaktır. Kanaatimizce bu mesafe, bir düz işçinin kürekle atma mesafesi olup kazı işlerinin doğal bir parçasıdır. Dolayısıyla burada sözü edilen 4 m. nin nakliye mesafesiyle bir ilgisi olamadığından toplam taşıma mesafesinden düşülmesi söz konusu değildir.

            Öte yandan Taşıma İşleri Genel Teknik Şartnamesinde taşıma türleri tek, tek sayılmıştır. Bunlar:

            * Motorlu taşıtlarla olan taşımalar,
            * El arabası ile olan taşımalar,
            * Hayvan sırtında olan taşımalar.

            4 Metrelik mesafe ise birim fiyat tarifinde belirtildiği gibi bir "atma" mesafesidir. Şartnamede "kürekle atma" diye bir taşıma türü ve formülü düzenlenmemiştir. Sorun, atma ve taşıma kavramları arasındaki nüansın göz ardı edilmesinden kaynaklanmaktadır. Atmada atılan malzeme mesafe kat etmekte, oysa atan işçi (düz işçi) sabit kalmaktadır. Taşımada ise taşınan malzeme ile birlikte taşıyıcıda (el araması, hayvan, taşıt) yer değiştirmektedir. Şartnamede ancak bu durumda nakliye bedeli ödenmesi öngörmüştür.

            25 metrelik söz konusu olduğu makine ile yapılan serbest ve derin kazı birim fiyat tariflerinde ise "...kazının yapılması, taşıtlara yükletilip 25 m. ye kadar taşınması, ..." öngörüldüğünden kazı malzemesinin kazı alanından başka bir yere taşınması durumda bu 25 m. lik mesafenin düşülmesi gerekir. Çünkü birim fiyat tarifi "25 m. ye kadar taşınması"ndan söz etmektedir. Bir başka bir değişle motorlu araçlarla taşıma söz konusu olup bu taşıma birim fiyata dahildir. 

            Peki bu 25 m. nasıl düşülecektir? "Toplam taşıma mesafesi (M) - 25 M" şeklinde mi yoksa "Toplam taşıma bedeli - 25 m. ye taşıma bedeli" şeklinde bir düşme hesabımı yapılacaktır?

            Bizim görüşümüz bu konudaki genel kanaatin aksine, toplam taşıma mesafesinden 25 m. 'lik mesafenin düşülmesi yönündedir. Çünkü toplam taşıma mesafesine ilişkin bedel, taşıma formüllerinden hareketle hesaplanabilir. Oysa 25 m. ye taşıma için bu mümkün değildir. Çünkü 25 m. ye kadar olan kazı bedeli zaten kazı birim fiyatının içindedir ve bu bedel kazı analizlerine herhangi bir formülle dahil edilmemiştir. 25 m. ye taşıma bedelinin biri fiyatın içinden çıkarılması mümkün olmadığından bizce doğru olanı bu mesafenin toplam taşıma mesafesinden düşülmesidir.

            7 MUKAVEMET ESASLI BETON UYGULAMASI:

            Özellikle büyük yapı işlerinde temel betonu kolonlara ilişkin beton imalatlarında, mukavemet esaslı B-225, B-300 ve B-160 betonlar kullanılmaktadır. Her üç beton imalatı da mukavemet esaslı olduğundan bunların birbirinden ayırt edilmesi önemlidir. Bir başka deyişle imalata giren betonun B-160 mı yoksa B-225 veya B-300betonumu olduğundan bilinmesi ve ödemenin ona göre yapılması gerekir.

            Kırma taş ile yapılan "Demirli B-160 betonu"nun birim fiyatı "0.500 M3 elenmiş kum,0.740 M3 elenmiş çakıl ve 300kg çimento..."dan oluşmaktadır. B-225 ve B-300 betonlarında ise kum, çakıl ve çimentonun birim M3 teki oranlarının "yapılacak labaratuvar deneyleri ve granülometrik analizlere göre" saptana-cağı belirtilmiştir. Bu durumda imal edilen betonun mukavemet açısından gerçekten B-225 veya B-300 betonu olup olamadığı bilinmesi hem teknik hem de parasal açıdan önem kazanmaktadır.

            Demirli, demirsiz B-225, demirli B-300 betonunu düzenleyen 16.041/1, 16.044/1, 16.045/1 ve 16.046/1 no. lu birim fiyat tarifinde "imal edilen betonun idarece istenilen mukavemette (B-225, B-300) olup olamadığını anlamak üzere gerekli ve yeter sayıda deney için numune alınması, gerekli deneylerin yapıl-ması"nı zorunlu tutmuştur.

            Açıklamalardan anlaşılacağı gibi mukavemet esaslı bir betonun laboratuar deney raporunda gösterilmedikçe B-225 ve B-300 betonu olarak kabul edilmesi ve bedelinin buna göre ödenmesi mümkün değildir. Bu imalatları içeren hak edişleri laboratuar raporlarının da mutlaka eklenmesi gerekmektedir.

            8.HAZIR BETON EKLENMESİ:

            İnşaat zaman ve işçilikten tasarruf etme zorunluluğu özellikle çok katlı bina inşaatlarında hazır (fabrikasyon) beton uygulamasını yaygınlaştırmıştır. Teknik açıdan istenilen granülometri ve dozajı da sağlaması açısından elle hazırlana betondan daha avantajlı olan betonun kamu inşaatların da kullanılması uygulamada bazı yanlışlıkları da beraberinde getirmektedir.

            Genel fiyat analizinin 16.057, 16.059 pozlarında düzenlenen "satın alınan ve beton pompasıyla basılan fabrikasyon betonu"na ait birim fiyat tarifi,

            "Hazırlanmış fabrikasyon beton harcının satın alınması, transmiksere yüklenerek iş yerine kadar nakli, ..."ni kapsamaktadır.

            Tariften anlaşıldığı gibi, hazır betonun şantiyeye taşınması birim fiyata dahil olduğundan hazır beton imalatında kullanılan çimento ve kum-çakıl için uygulamada sıkça yapıldığı gibi taşıma formülerine göre bir fiyat oluşturulup nakliye bedeli ödenmez.

            Öte yandan hazır betonun rayiç bedeli işyeri teslim fiyatını da içerdiğinden nakliye ve pompajda tüketilen akaryakıt için fiyat farkı da ödenmeyecektir.

            SONUÇ:

            Yukarıdaki örneklerden görülebileceği gibi yapılan bir imalatın neleri kapsadığı, ilgili birim tariflerinden ve analizlerden iyice araştırılıp ona göre hak-ediş düzenlenmeli, birim fiyatların imalattaki makine, işçilik ve malzeme unsurlarını karşılayıp karşılamadığına dikkat edilmelidir. Aksi halde mükerrer ödemeler yapılabileceği gibi, yüklenici aleyhine de eksik ödemeler de söz konusu olabilecektir.