Güçlük ve zorluk katsayısı olarak adlandırılan “ A ” katsayısı 180 sayılı K.H.K. nin 2/n maddesi uyarınca Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’nca hazırlanan Genel Teknik Şartnamenin “ taşıma genel şartnamesi ” bölümde düzenlenmiş-tir. Buna göre motoru araçlara yapılan taşımalarda taşıma formüllerinin “A” katsayısı ile çarpılması gerekir. 

            Şartnamenin “ genel hükümler ” bölümünde hangi malzemelere taşıma bedellerinin ödeneceği tek, tek sayılmıştır. Dolayısıyla şartname de sayılanların dışındaki malzemelere nakliye bedeli ödenmez 

            2.10 maddesinde taşıma formülleri yer almıştır. Burada, bahsi geçen malzemelerin taşıma bedellerinin hangi esaslara göre ödeneceği düzenlenmiş-tir. Taşıma bedeli ödenmesi öngörülen malzemelerden; 

            -Her türlü betonarme ve profil demirleri ile sac levhaların İskenderun ve Karabük’ten, 

            -Yerli D.K.P. düz sac Ereğli’den veya her üç fabrikadan temini mümkün olmayan bu malzemelerin idarece muvafakat edildiği mahalden, 

            -Diğer malzemelerin istenilen  vasıfta olmak şartı ile en yakın fabrika veya ocaklardan, 

            İş başına kadar olan taşıma bedelleri şartnamedeki formüler dahilinde ödenecektir. Şartname “ taşıma mesafesini ” “ taşıma yolu üzerinden ( ortala-ma olarak ) ölçülen, meyli olan her cins kaplama yol ” olarak tanımlanmıştır. Karayollarına ait yollar fenni şartnamesine göre taşıma mesafesinin, 

            a) İdare tarafından tayin edilmesi. 
            b) Nakliyeye engel çıkarmayacak durumda bulunması. 
            c) Vasıtaların çalışabileceği en kısa yol olması, 

            zorunluluğu vardır. 

            A Katsayısının Tesbiti Zorunluluğu: 

            Taşıma işlerinde bir A katsayısı belirleme zorunluluğu, bu katsayısının “ güçlük katsayısı ” olarak nitelendirilmesinden de anlaşıldığı gibi taşıma işlerinin çoğunlukla belirli güçlükleri içermesindendir. Yollar Fenni Şartnamesi taşımaları, 

            a) Güç şartlar altında yapılacak taşımalar. 

            b) Kolay şartlar altında yapılacak taşımalar. 

            olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Taşımanın kolay şartlar altında yapılması durumunda sorun yoktur. Taşıma şartlarını güçleştirilen faktörler ise şöyle sıralanmıştır: 

            1 Taşıma yolları özellikleri. 

            2 Taşımanın fena iklim şartı zamanına denk gelmesi. 

            3 Taşımanın o mıntıkanın ticari nakliyesinin pek kesif ( yoğun ) olduğu mevsime rastlaması. 

            Faktörlerden birinin veya hepsinin aynı anda tesir etmesi söz konusudur. 

            Öte yandan işin özelliği de taşıma şartlarına etkileyen bir faktör olarak kabul edilmiştir. 

            A Katsayısı Tesbiti: 

            Katsayı, eksiltmeden önce veya sonra tespit edilebilir. Genel kural bu olmakla birlikte Karayolları Genel Müdürlüğü ve Ulaştırma Bakanlığınca ( D.H.L. Gen. Md. ) yürütülen işlerde A’nın eksiltmeden önce saplanması zorunludur. Aksi taktirde A=1 olarak alınacaktır. 

            Taşımanın güç şartlar altında yapıldığının kabul edildiği durumlarda yukarıdaki faktörler dikkate alınarak ve “işin özelliğine de bağlı olarak ” yatırımcı kuruluşun yetkili makamından onay alınarak 1-2 ( 1 ve 2 dahil ) arasında bir değer tespit edilecektir. Ayrıca Karayollarında taşımanın “kolay şartlar altında ” yapıldığının kabul edildiği durumlarda A katsayısı 1’den küçük (0.5, 0.8 gibi ) tespit edilecektir. 

            A katsayısı eksiltmeden önce tespit edilecekse, yukarıda sayılan faktörler dikkate alınacaktır. Ancak A katsayısı eksiltmeden önce tespit edilmiş ise, 
                       0.25 [ b+d+2(c+d)+3f] 
        A = 1+-------------------------------------- 
                                         M 
            Formül kullanılarak yol durum şartlarına göre hesap yapılacaktır. 

            Formülde; 

            M = Taşıma yolunun toplam uzunluğu, 

            b = %10-15 

            c = %15’den fazla meyilli her cins kaplamalı yol uzunluğu, 

            d = %10 meyle kadar ham yol uzunluğu, 

            e = %10-15 dahil meyle kadar ham yol uzunluğu, 

            f = %15’den fazla meyilli ham yol uzunluğunu göstermektedir. 

            Görüleceği gibi eksiltmeden önce tespit edilen katsayıda taşıma yolunun ve taşıma zamanının özellikleri dikkate alırken, eksiltmeden sonraki katsayı tespitinde yalnız taşıma yolunun özellikleri dikkate alınmakta; mesafe,eğim ve kaplama durumuna göre oluşturulan bir denklem kullanılmaktadır. Böylece ihale sonrasında A katsayısını keyfi bir biçimde ihaleyi kazanan yükleyici lehine yarar sağlanması önlenmekte, ayrıca A katsayısının ihaleden önce saptanması teşvik edilmiş olmaktadır. Dolayısıyla katsayının ihaleden önce belirlenmesi durumunda isteklilerin bu katsayıyı düşük bularak ihaleye katılmayabilecekleri ya da indirim tekliflerini yüksek  tutabilecekleri biçimdeki iddialara katılmak mümkün değildir. Çünkü yukarıdaki formülün uygulanması ile elde edilebilecek en yüksek değer 1.75,en düşük değer ise 1.25’tir: 

            Örnek; 
            1.Taşıma yolunun tamamı kaplama ve %15 meyle kadar ise; 
                        0.25 M = 1.25’tir ( minimum ) 
            A = 1 + --------- 
                                M 
            2. Taşıma yolunun tamamı ham yol ve %15’ten fazla meyilli ise; 
                            0.25 [ 3M (f) ] 
            A = 1 + -------------------------- 
                                        M 
                           0.75 1.75’tir 
            A = 1 + -------- 
                             M 

            Bulunan değerlerden de anlaşılacağı üzere eksiltmeden önce tespit yapılmamış ise daha sonra formüle göre en fazla 1.75 değeri bulunmaktadır. Bu nedenle eksiltmeden önce belirlenmiş bir (A) katsayısının hem idare hem de yükleyici açısından daha terciyi şayan olması beklenir. Çünkü eksiltmeden önce 2’ye (dahil) kadar bir değer seçilebilmektedir. Öte yandan eksiltmeden önceki katsayının tespitinde idarenin yer, yer keyfiliğe varabilecek bir taktir yetkisi olsa bile eksiltmeden sonra yapılacak tespitlerde formüle dayalı daha objektif ve değişken olmayan bir değer elde edilmesi tekliflerin gerçekçi ve rekabetin sağlanması açısından zorunludur. Uygulamada daha çok eksiltme öncesi bir değerin tespit edildiği görülmektedir. 

            (A) katsayısının tespiti ile ilgili olarak uygulamada bazı aksaklıkların görülmesi üzerine Bayındırlık ve iskan bakanlığı bir genelge yayınlamıştır. 24.5.1990 Tarih ve B-06 / inş. Tak. Şb. Md./99-2/2144-B sayılı genelgeye göre, 

            A = 1 olarak alınması uygun görülmüş ise bakanlıktan onay alınmaksızın bu değer uygulanabilecektir. 

            1’in üzerinde bir değer bulunmuşsa, konu belgeleriyle genel müdürlüğe intikal ettirilecek; merkezin onayı ile tespit edilen değer uygulanacaktır. 

            Katsayı ihaleden sonra tespit edilecekse şartnamede yer alan formüle göre bulunacak; yolun özelliklerine ait bilgiler karayolları veya köy hizmetlerinin yetkili birimlerinden sağlanacak belgelerdeki bilgiler olacaktır. 

            (A) katsayısının tespitinde olan önemli olan bir diğer konuda taşıma mesafesidir. Katsayının ihaleden önce belirlenmesi durumunda taşıma yolunun özelliklerinin dikkate alınması istenmekle birlikte taşıma mesafesine açık olarak yer verilmemiştir. İhaleden sonra tespit durumda ise kullanılacak formüle “ taşıma yolunun toplam uzunluğu ” 0.25/M olarak dahil edilmiştir. (A) ile çarpılacak olan taşıma formülünde ise taşıma mesafesi “ Ortalama ” olarak (Karayolları ve D.H.L’da ortalama taşıma mesafelerinin ağırlıklı ortalaması ) alınacaktadır. Dolayısıyla (A) katsayısının hesabında kullanılacak taşıma mesafesi ile taşıma mesafesinin aynı olması zorunlu değildir. 

            (A) katsayısının ihale sonrası tespitinde taşıma yolunun toplam uzunluğu alınacağından malzemenin yükleme yerinden iş yerine ( şantiye ) kadar olan mesafenin bulunması gerekir. Örneğin 163 Km.lik bir yolun 160 Km.si %10’a kadar eğimli ve asfalt 3 Km.lik kısmı %15’ten fazla eğilimli ve ham yol ise A katsayısı, taşıma güçlüğü var diye 3 km.lik kısım dikkate alınarak hesaplanmaz. 163 km.nin tamamının dikkate alınması ve nakliye itinerlerin de taşıma yolunun toplam uzunluğunun ve diğer özelliklerinin ( kaplama, eğim ) gösterilmesi gerekir. 

            Taşıma İşinin Özelliği: 

            Yukarıda taşıma formüllerinde kullanılan (A) katsayısının eksiltmeden önce (tespit edilecekse ) 3 faktörün (yol, mevsim, trafik ) dikkate alınarak saplanacağı, ayrıca işin özelliği de dikkate alınacağı belirtilmiş ancak bunu dördüncü bir faktör olarak saymamıştık. Çünkü taşıma açısından özellik gösteren bazı malzemeler işin şartnamede özel düzenlemelere yer verilmiştir. 

            Şartnameye göre yoğunlukları az olan genleşmemiş perlit ve borularla (madeni, betonarme, plastik) Taşıtın tam tonajında yüklenemeyen büz kanaletlerin taşıma bedelleri, taşıma formülünde bulunan bedelin 1 fazlasıdır. Şartnamedeki bu düzenleme ile söz konusu malzemelerin taşıma bedelleri hesaplanırken “ işin özelliği ” dikkate alınmış olmaktadır. Bu durumda (A) katsayısının ihaleden önce tespit edilmesi halinde bu özelliği de dikkate alınmış olacağından bu malzemelerin taşınmasında (A) katsayısı fiilen daha önce tespit edilenin 2 katı olmaktadır. Örneğin, eksiltmeden evvel (A)’nın değeri 1.5 olarak tespit edilmiş ve yukarıda sayılan üç malzemeden biri veya tümü taşınmış ise ödenecek olan taşıma bedelinin hesabında A = 1.5 alınacak; bulunan bedelin 1 katı taşıma bedeli olarak ödeneceğinden (A)’nın değeri dolaylı olarak 3 olacak-tır. 

            Kanaatimizce burada bir mükerrerlik söz konusu olduğundan bu malzemelerin taşınmasında (A) katsayısı belirlenirken “işin özelliği ”nin ayrıca dikkate alınmaması gerekir. Bunun içinde ihale öncesi (A)’nın tespitinde şartnamede sayılan üç faktörün ve işin özelliğinin ne ölçüde dikkate alındığının bilinmesi zorunludur. Bunu sağlamak için şartnamede yapılacak bir değişiklikle işin niteliğinin de dördüncü bir faktör olarak sayılması ve ortalama toplamı 2 (karayolları ve köy hizmetlerinde 3) puanı geçmeyecek şekilde her bir faktöre azami puanlar verilmesinin uygun olacağı düşüncesindeyiz. Böyle bir düzenleme idarenin taktir yetkisi sınırlamayacak aksine bu yetkiyi kullanmasını kolaylaştıracaktır. 

            Örnek; 
            (A) Katsayısının tespiti 
            1. Taşıma yolunun özellikleri     = 2 puan (azami ) 
            2. İklim koşulları                      =   “    “    “   “   “ 
            3. Trafik koşulları                     =   “    “    “   “   “ 
            4. İşin özelliği                           =    “   “    “    “   “ 
                                           Toplam     = 8 puan (Azami) 
                                          Ortalama  = 8/4 = 2 puan 
                                          A               = 2 olacaktır. 

            Buna göre boru, perlit ve büz kanalet nakliyesinde (A) katsayısı: 

            8 puan (azami) – 2 puan (azami) = 6/4 = 1.5 (azami) olacaktır. Çünkü işin özelliğinden kaynaklanan taşıma güçlüğü, formülle bulunan bedelin bir fazlası verilmek suretiyle karşılanmaktadır. 

            SONUÇ 

            Açıklamalardan da anlaşılacağı gibi taşıma bedellerinin tespitinde (A) katsayısı büyük bir önem arz etmektedir. Katsayının ihaleden sonra tespit edilmesi, formüle bağlanmış olduğundan sorun yaratmaktadır. Ancak uygula-mada daha sık baş vurulan ihale öncesi tespit durumda hangi faktörlerin ne ölçüde dikkate alınacağı konusundaki belirsizliğin buru, büz, kanalet ve genleşmiş perlit katsayısına ilişkin katsayının tespitinde mükerrerliğe yol açtığı düşünülmektedir. Sorunun taşımayı güçleştiren faktörler puanlanarak çözülme-si yaralı olacaktır. Böylece bütün taşıma işlerinde (A) katsayısı saplanırken hangi kriterlerin ne kadar dikkate alındığının onay belgesinde gösterilmesi gereğine idarelerin uyması da sağlanacaktır.