 |
|||||
|
|
|||||
|
Yrd. Doç.Dr. Yıldız AKBULUT
KONSOLİDE FİNANSAL TABLOLARIN DÜZENLENMESİ İLE İLGİLİ OLARAK UMS, ABD VE İNGİLTERE'DEKİ UYGULAMALARIN AMAÇ VE KAPSAM AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI 1. GİRİŞ
Finansal tablolar işletme ilgililerine, işletmenin finansal durumu ve faaliyet sonuçları hakkında, gerçeğe uygun ve güvenilir bilgi sunmak amacıyla düzenlenir. Finansal tablolar kavramı içinde yer alan konsolide finansal tablolar da bu amaç doğrultusunda, işletme ilgililerinin bir bütün olarak ana ortaklık ve bağlı ortaklıkların finansal durumu ve faaliyet sonuçları hakkında gerçeğe uygun ve güvenilir bilgi sahibi olmaları amacıyla düzenlenmektedir.Konsolide finansal tabloların düzenlenmesi, yasal bir zorunluluk olmaktan daha çok, ekonomik bir zorunluluk olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer bir ifade ile konsolide finansal tablolarının düzenlenmesini yasalar değil ekonomik koşullar zorunlu hale getirmektedir.(1) Ekonomik alanda meydana gelen gelişmeler, işletmelerin faaliyet alanlarının genişlemesine, birden fazla işletmenin yönetiminde söz sahibi olmalarına ve işletmelerin holdingleşmesine neden olmuştur. Sermaye piyasasının gelişmesi ile birlikte işletmeler aile işletmesi olmaktan çıkıp, çok ortaklı halka açık işletmelere dönüşmeye başlamıştır. Bu durum ise, işletme ilgililerine topluluğun tamamı hakkında, bilgi sunulmasını gerekli kılmaktadır. Konsolide finansal tablolar, topluluğun tamamının finansal tablolarının birleştirilerek, sanki tek bir ortaklığın finansal tablosuymuş gibi sunan finansal tablolardır. Bu tablolar aracılığı ile, topluluğun tamamı hakkında bilgi sahibi olmak mümkün olmaktadır.
Konsolide finansal tabloların düzenlenmesine yönelik olarak, Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (UMS), Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere'de çeşitli çalışmalar yapılmış ve konu ile ilgili standartlar yayınlanmıştır. Ülkemizde de Türkiye Muhasebe ve Denetim Standartları Kurulu (TMUDESK) tarafından "TMS-5 Konsolide Finansal Tablolar" standardı yayınlanmıştır.
Bu çalışmada UMS, ABD ve İngiltere'de yayınlanan standartlar amaç ve kapsam açısından ele alınarak incelenecektir. TMS-5 ile UMS tarafından yayınlanan standart arasında oldukça büyük benzerlik olduğundan, tekrar olmaması açısından, TMS- 5' e ayrıca değinilmeyecektir.
2. UMS TARAFINDAN YAPILAN ÇALIŞMALAR
Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi konsolide finansal tabloların düzenlenmesine yönelik olarak başlangıçta, 3 no'lu standardı yayınlamıştı. Sözkonusu standart 1994 yılında iptal edilmiş, yerine 27 no'lu " Konsolide Finansal Tablolar ve Bağlı İşletmelerdeki Yatırımların Muhasebeleştirilmesi" adlı standart yayınlanmıştır.2.1. Konsolide Finansal Tabloların Düzenlenme Amacı
UMS 27'de konsolide finansal tabloların düzenlenme amacı, ana ortaklığın finansal tablo kullanıcılarına, bir bütün olarak grubun finansal durumu, faaliyet sonuçları ve finansal durumundaki değişiklikler hakkında bilgi sunmak olarak açıklanmaktadır. Amaçlar açısından bakıldığında konsolide finansal tablolardan en fazla bilgi sağlayacak kesimin, ana ortaklık ile ilgili olan gruplar olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Konsolide finansal tabloların düzenlenmesi ana ortaklığın hissedarları, yöneticileri ve borç verenleri açısından önem taşımaktadır.2.2. Konsolide Finansal Tabloların Kapsamı
Ana ortaklığın, kontrol gücüne sahip olduğu bağlı ortaklıkların tamamını konsolidasyon kapsamına alması gerekmektedir(paragraf 13). Bir ortaklığın konsolidasyon kapsamına alınıp, alınmaması ana ortaklığın kontrol gücüne bağlıdır. Kontrol gücü, bir ortaklığın faaliyetlerinden kazanç elde etmek amacıyla, o ortaklığın finansal ve faaliyet politikalarını yönetme gücü olarak tanımlanmaktadır(paragraf 6). Bir ortaklığın oy gücü sağlayan hisselerinin yarısından fazlasına sahip olunması, o ortaklık üzerinde kontrol gücüne sahip olunduğunun bir göstergesidir. Ancak bazı durumlarda, ana ortaklık diğer ortaklığın oy verme gücü sağlayan hisselerinin yarısından daha azına sahip olması durumunda da kontrol gücünü elinde bulundurabilmektedir. Standartta bu koşullar şöyle sıralanmıştır(paragraf 12):a) Diğer ortaklarla yapılan bir anlaşma dahilinde, oy haklarının yarısından fazlasını kullanma gücüne sahip olunması,
b) Bir anlaşma dahilinde, ortaklığın finansal ve faaliyet politikalarını yönetme gücüne sahip olunması,
c) Yönetim kurulu veya eşdeğer yürütme kurulu üyelerinin çoğunluğunu atama veya yerlerini değiştirme gücüne sahip olunması,
d) Yönetim kurulu veya eşdeğer yürütme kurulu toplantısında oyların çoğunluğunu kullanma gücüne sahip olunması,
durumunda ana ortaklığın kontrol gücüne sahip olduğu kabul edilmekte ve bu koşullara uyan tüm ortaklıklar konsolidasyona dahil edilmektedir.
2.3. Konsolidasyon Kapsamına Alınmayan Ortaklıklar
Ana ortaklığın kontrol gücüne sahip olduğu tüm ortaklıkları konsolidasyon kapsamına alması gerektiğine yukarıda değinilmişti. Ancak, ana ortaklığın kontrol gücünü sınırlayan bazı faktörlerin sözkonusu olması halinde, bu tür ortaklıklar konsolidasyon kapsamına alınmamaktadır. Standartta bu koşullar sayılmıştır(paragraf 13):a) Yakın bir gelecekte elden çıkarılmak amacıyla elde tutulan, dolayısıyla kontrolü geçici bir süre ana işletmede bulunan bağlı ortaklıklar,
b) Ağır ve uzun süreli kısıtlamalar altında olan, bu nedenle ana ortaklığa fon aktarım gücü bulunmayan bağlı ortaklıklar.
Görüldüğü gibi, konsolide finansal tabloların düzenlenmesi için gerekli olan koşul, ana ortaklığın kontrol gücüne sahip olmasıdır. Kontrol gücünün geçici olarak elde bulundurulması veya kontrol gücünü sınırlayan bazı dış faktörlerin bulunması durumunda, bu tür bağlı ortaklıklar konsolidasyon kapsamından çıkarılmaktadır.
3. ABD'DE YAPILAN ÇALIŞMALAR
ABD' de konsolide finansal tabloların düzenlenmesine yönelik olarak yapılan ilk çalışma, 51 nolu muhasebe araştırma bültenidir (ARB 51). Daha sonra 1987 yılında FASB tarafından 94 nolu standart yayınlanmıştır. 1999 yılında ise, yine FASB tarafından bir standart taslağı (exposure draft) yayınlanmıştır. Taslak henüz standart olarak yayınlanmamıştır.3.1. Konsolide Finansal Tabloların Düzenlenme Amacı
FASB'ın yayınladığı standart taslağında, konsolide finansal tabloların düzenlenme amacı, "ana ortaklık ve kontrol gücünün bulunduğu diğer ortaklıkların finansal durumu, faaliyet sonuçları ve nakit akışlarını sanki tek bir ortaklığınmış gibi sunmak" olarak açıklamaktadır. Her biri yasal olarak birbirinden bağımsız olan bu ortaklıkların, tek bir ortaklıkmış gibi raporlanmasının nedeni ise, ana ortaklığın topluluk içindeki ortaklıkların her biri üzerinde doğrudan veya dolaylı olarak karar alma gücü yeterliliğine sahip olması ve topluluk içindeki diğer ortaklıkların varlıklarının kullanımını da kapsayan faaliyetleri üzerinde yürütme gücünün olmasından kaynaklanmaktadır(paragraf 7). Kontrol gücü, diğerleriyle paylaşılamayan karar alma yeterliliğini kapsamaktadır.3.2. Konsolide Finansal Tabloların Kapsamı
Ana ortaklığın kontrol gücünün olduğu tüm ortaklıklar konsolidasyon kapsamına alınmaktadır. Standart taslağında kontrol "Diğer ortaklığın faaliyetlerden kaynaklanan kayıpları azaltmak ve karlılığını artırmak için, o ortaklığın politikalarını ve yönetimini belirleme gücü " olarak tanımlanmaktadır.Tanımdan da anlaşılacağı gibi, kontrol gücü iki temel özelliğe sahiptir:
a) Ana ortaklığın tek başına karar alma gücüne sahip olması,
b) Ana ortaklığın bağlı ortaklığın faaliyetlerinden kaynaklanan kayıpları azaltma ve karlılığını artırma gücü yeterliliğine sahip olmasıdır.
3.3. Konsolidasyon Kapsamına Alınmayan Ortaklıklar
Ana ortaklığın kontrol gücüne sahip olduğu tüm ortaklıklar konsolidasyon kapsamına alınmaktadır. Ancak kontrol gücünü sınırlayan faktörlerin olması durumunda, bu tür bağlı ortaklıklar kapsama dahil edilmemektedir. Bunlar:a) Kontrolün geçici olarak elde bulundurulduğu bağlı ortaklıklar ( kısa bir sürede elden çıkarma amacı olan),
b) Ağır ve uzun süreli kısıtlamalar altında faaliyette bulunan bağlı ortaklıklar, olarak açıklanmaktadır.
4. İNGİLTERE'DE YAPILAN ÇALIŞMALAR
İngiltere'de konsolide finansal tabloların düzenlenmesine ilişkin esaslar 1989 şirketler yasası ve 2 nolu finansal raporlama standardı ile (FRS 2) ile düzenlenmiştir. 1989 şirketler yasasına göre; topluluğun tamamının brüt satışlar toplamı 13.44 milyon sterlin veya aktif toplamı brüt 6.72 milyon sterlin ve çalışan sayısı 250'nin üzerinde ise konsolide finansal tabloları düzenlenmesi zorunludur. Brüt rakamlar, ortaklıklar arası eleminasyon işlemi yapılmadan önceki rakamları ifade etmektedir. 1989 şirketler yasasında yapılan düzenlemeler Avrupa Topluluğunun 7 nolu yönergesi dikkate alınarak yapılan düzenlemelerden oluşmaktadır. İngiltere'de konsolide finansal tabloların düzenlenmesi ile ilgili olarak yayınlanan ilk standart ise 14 nolu muhasebe uygulamaları standardı (SSAP 14) idi. "Grup Hesapları" adlı bu standart 1990 yılında kurulan Muhasebe Standartları Kurulu (ASB) tarafından gözden geçirilerek iptal edilmiş ve yerine 1992 yılında 2 nolu finansal raporlama standardı yayınlanmıştır.(2)4.1. Konsolide Finansal Tabloların Düzenlenme Amacı
FRS 2'de konsolidasyon, tek bir ekonomik kişilik olarak grup hakkında finansal bilgi sunan konsolide finansal tabloları hazırlamak için, ana ortaklık ve bağlı ortaklıkların ayrı finansal tablolarından elde edilen finansal bilgileri düzeltme ve birleştirme süreci olarak tanımlanmaktadır. Konsolide finansal tabloların düzenlenme amacı, UMS ve FASB standartlarında olduğu gibi, yasal olarak ayrı kişiliğe sahip ortaklıkların finansal tablolarının birleştirilerek, sanki tek bir ortaklığınmış gibi sunulması, olarak tanımlanmaktadır.4.2. Konsolide Finansal Tabloların Kapsamı
1989 şirketler yasası ve FRS 2'ye göre İngiltere'de konsolide finansal tabloların düzenlenmesi zorunludur. Ana ortaklığın kontrol gücünün bulunduğu tüm ortaklıkların konsolidasyon kapsamına alınması gerekmektedir. 1989 şirketler yasasında ana ortaklığın kontrol gücüne sahip olma kriterleri şöyle sıralanmıştır:a) Diğer ortaklığın oy verme gücü sağlayan hisselerinin yarıdan fazlasına sahip olunması,
b) Diğer ortaklığın oy gücü çoğunluğunun, diğer ortaklar veya üyelerle anlaşarak tek başına kontrol edilmesi,
c) Yöneticileri atama veya değiştirme hakkına sahip olunması,
d) Bir kontrol sözleşmesi ile diğer ortaklığın faaliyet ve finansal politikalarını yürütme hakkına sahip olunması.
Görüldüğü gibi, kontrol gücünün tanımlanmasında UMS ile İngiltere arasında oldukça büyük benzerlik bulunmaktadır.
4.3. Konsolidasyon Kapsamına Alınmayan Ortaklıklar
1989 şirketler yasasında, bağlı ortaklıkların tam konsolidasyon kapsamına alınmama koşulları şöyle sıralanmıştır:a) Faaliyet konuları, topluluğu oluşturan diğer ortaklıkların faaliyet konusundan oldukça farklı olan ve bu nedenle, bağlı ortaklığın konsolidasyon kapsamına alınması topluluk hakkında gerçeğe uygun ve güvenilir bilgi verilmesine engel olacak ise,
b) Bağlı ortaklığın varlıkları veya yönetimi üzerinde, ana ortaklığın haklarını kısıtlayıcı uzun vadeli sınırlamalar sözkonusu ise,
c) Ana ortaklık, bağlı ortaklığı çok kısa bir süre içinde elden çıkarmayı düşünüyorsa (kontrol geçici ise)
d) Bağlı ortaklığın konsolidasyon kapsamına alınması, aşırı bir harcama veya zaman kaybına neden oluyor ise,
e) Tutar önemsiz ise,
Bu koşullardan herhangi birini taşıyan bağlı ortaklıklar konsolidasyon kapsamına alınmamaktadır. FRS 2 şirketler yasasından farklı olarak, son iki koşulu (d ve e şıkkı) konsolidasyon kapsamından çıkartmak için geçerli bir neden olarak görmemektedir.
Faaliyet konusunun farklı olması nedeni ile konsolidasyon dışında bırakılan bağlı ortaklıklar özkaynak yöntemi (equity method), uzun vadeli sınırlamalar nedeni ile konsolidasyon dışında bırakılan bağlı ortaklıklar ise maliyet yöntemi (cost method) ile raporlanmaktadır. Kontrolü geçici olarak elde bulundurulan bağlı ortaklıkların ise, maliyet ve net gerçekleşebilir değerin hangisi en düşük ise, o değer üzerinden raporlanması gerekmektedir.(3)
3. SONUÇ
UMS, ABD ve İngiltere'deki uygulamalar karşılaştırıldığında; konsolide finansal tabloları düzenlemek için geçerli olan asıl koşul , ana ortaklığın bağlı ortaklık üzerinde kontrol gücüne sahip olmasıdır. Kontrol gücü tanımlanırken, dikkatler daha çok bağlı ortaklığın faaliyet ve finansal politikalarını yönetme gücü üzerinde toplanmaktadır. Ana ortaklığın bağlı ortaklık üzerinde yasal olarak kontrol gücüne sahip olmasının yanısıra, bağlı ortaklığın faaliyet ve finansal politikaları ile yakından ilgili olması, bu politikaları belirleme gücüne sahip olması konsolidasyon için gerekli olan asıl koşul olarak açıklanmaktadır.Konsolidasyonun kapsamı belirlenirken de, kontrol gücünün asıl belirleyici faktör olduğu görülmektedir. Ana ortaklığın kontrol gücünü sınırlayan faktörlerin olması durumunda bağlı ortaklıklar konsolidasyon kapsamından çıkarılmaktadır. UMS ve FASB'ın son yayınladığı standart taslağında bu koşullar; ana ortaklığın kontrolünün geçici olması (yakın bir zamanda elden çıkarma amacının olması) ve bağlı ortaklığın ağır ve uzun vadeli kısıtlamalar altında faaliyette bulunması, olarak açıklanmıştır. İngiltere'de ise, FRS 2 bağlı ortaklığın faaliyet konusunun farklı olmasını konsolidasyon kapsamından çıkarmak için geçerli bir faktör olarak görmektedir. Halbuki, bu nedenle bağlı ortaklığın konsolidasyona dahil edilmemesi, topluluğun tamamı hakkında bilgi sunulmasına engel teşkil etmekte, ayrıca topluluğun yükümlülüklerinin gözden kaçmasına neden olabilmektedir. .
Her üç standartta da, konsolidasyon işlemlerinde tam konsolidasyon yönteminin uygulanması önerilmektedir. Tam konsolidasyonda, ana ortaklık ve bağlı ortaklıkların varlıkları, borçları, gelirleri, giderleri, karları, zararları ve nakit akışları kalem kalem birleştirilmektedir. Topluluk içi işlemler elemine edilmektedir. Tamamına sahip olunmayan bağlı ortaklıklardaki diğer ortakların hakları, sahiplik yaklaşımı açısından ele alınmaktadır. Bu yaklaşıma göre, diğer ortakların payları "azınlık payı" olarak nitelendirilmekte ve konsolide finansal tablolarda ayrı bir başlık altında raporlanmaktadır. Konsolide bilançoda, azınlık payları özkaynaklar grubunu takip eden ayrı bir grupta raporlanmaktadır. Yani azınlık payları ne borçlar grubuna ne de özkaynaklar grubuna dahil edilmektedir. Konsolide gelir tablosunda da, azınlık paylarına düşen kar veya zarar, topluluğun kar veya zararından indirim kalemi olarak raporlanmaktadır. Konsolide finansal tabloların düzenlenebilmesi için ayrıca, ana ortaklık ve bağlı ortaklıkların ayrı finansal tablolarını düzenlerken, aynı muhasebe politikalarını uygulamış olmaları ve hesap dönemlerinin kapanış tarihlerinin aynı olması gerekir. Birbirinden farklı muhasebe politikaları uygulamışlarsa, bu farklılıkların konsolidasyon öncesi düzeltilmesi gerekir. Düzelteme yapılamayan farklılıkların ise, dipnotlarda açıklanması gerekmektedir.
KAYNAKÇA
Akdoğan N. ve Tenker N., Finansal Tablolar ve Mali Analiz Teknikleri, 7. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara, 2001.Nobes C. and Parker R., Comparative International Accounting, Sixth Edition, Prentice Hall, England, 2000.
IAS 27, "Consolidated Financial Statements and Accounting for Investments in Subsidiaries", IASC, London, 1989.
FRS 2 "Accounting for Subsidiary Undertakings",ASB, London, 1992.
FASB Exposure Draft "Consolidated Financial Statements: Purpose and Policy, February 1999.http://www.Fasb.org.
Choi F.D.S., International Accounting and Finance Handbook, Second Edition, John Wiley and Sons Inc., 1997.
(1) Nalan AKDOĞAN ve Nejat TENKER, Finansal Tablolar ve Mali Analiz Teknikleri, 7. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara, 2001, s.405
(2) C. NOBES and R.PARKER, Comparative International Accounting, Sixth Edition, Prentice Hall, England, s.123
(3) F.D.S. CHOI, International Accounting and Finance Handbook, Second Edition, John Wiley and Sons Inc., 1997, s. 15
