Yrd. Doç.Dr. Ganite KURT

KAZANÇLARIN KALİTESİNİN BELİRLENMESİNDE  KULLANILAN YAKLAŞIMLAR

1. Giriş

Kazançların kalitesi, yatırımcıları riske karşı koruyan ve kazançların kalitesinin değerlendirilmesinde etkili bir stratejiye sahip bir analiz aracıdır.

Seçilen muhasebe politika ve uygulamalarının finansal tablolar üzerindeki etkileri  yatırımcılar için yüksek riskler taşımaktadır( Hoffman,2002,1). İşletme yönetimi, seçilen muhasebe politikalarının finansal tablolar üzerinde yarattığı etkilerden bilgisi olmayan   yatırımcılardan avantaj sağlamak amacıyla aktiflerini, borçlarını, nakit akışlarını, satışlarını ve karlılığını gerçek değeri ile göstermemektedir. Bu çalışmada kazançların kalitesi kavramı üzerinde durularak, kazançların kalitesinin belirlenmesinde kullanılan yaklaşımlar ele alınacaktır.

2. Kazançların Kalitesi Kavramı

Kazançların kalitesi mutlak olmaktan ziyade göreceli bir kavramdır. Aynı endüstrideki şirketler arasında beyan edilen kazançların kalitesini gösteren kesin bir rakamın belirlenmesi mümkün olmamaktadır. Bu nedenle kazançların kalitesi belirlenirken, kazanç olarak ele alınan net karın belirlenmesinde  muhasebe politikalarının seçimi temel çıkış noktasıdır. Kazançların kalitesi kavramı net karın yüksek veya düşük olmasından ziyade beyan edilen karın oluşmasına etki eden muhasebe seçimlerinin etkilerinin belirlenmesidir.

 Kazançların kalitesi kavramının tek bir tanımı yoktur. Muhasebe politika ve yöntemlerinin mali tablolar üzerindeki etkilerinin belirlenmesi olarak tanımlandığı gibi (Sanborn,  2) beyan edilen kazançların gelir tablosunda belirtilen olağanüstü kalemlerden arındırılmış şekliyle “kanıtlanabilir kazanç”( Penman,Zhang;2001,1) olarak da tanımlanmaktadır.

Bir başka ifadeyle kazançların kalitesi; işletmenin net kar kavramı ile ilgili olup, raporlanan kazançların olumlu ve olumsuz özelliklerinin derecesinin belirlenmesidir.

Kazançların kalitesi temelde bir analiz aracıdır. Yatırımcılar hisse senetleri veya tahvillerin itibari değerini belirlemede kar kavramından hareket etmektedirler. Çünkü işletmenin kar düzeyi ve kardaki değişmeler, işletmenin bugünkü ve gelecekteki ekonomik değer yaratma gücünün bir göstergesidir. Kazançların kalitesi Fiyat/Kazanç oranını doğrudan etkilemektedir.

 Gazi Üniversitesi. Tic. Tur. Eğt. Fak Öğretim Üyesi

3. Kazançların Kalitesinin Belirlenmesinde Kullanılan Yöntemler

Kazançların kalitesinin bir analiz aracı olduğunu belirtmiştik. Kazanç kalitesinin objektif olarak ölçülmesi mümkün olamamakta, ancak kaliteli kazancın belirlenmesinde hangi özelliklerin daha önemli olduğunu gösteren bir sıralama yapılabilmektedir. Kazançların kalitesine etki eden faktörlerin tek tek veya kümülatif olarak öneminin derecelendirilmesini takip edebilecek herhangi bir genel kabul görmüş bir kriter veya standart ölçü bulunmamaktadır.

Kazançların kalitesinin ölçülmesi ve tanımlanması için çeşitli teknikler kullanılmaktadır. Bu tekniklerden bir tanesi oran analizidir. Oran analizi kazançların kalitesini tek tek ölçmede kullanılabilir. Böylece firma ile ilgili olarak kazançların kalitesiyle ilgili toplu bir sonuca ulaşılabilir. Bu yöntemle tek bir kazanç rakamına ulaşmak mümkün değildir.

Kazançların kalitesini, seçilen muhasebe uygulamalarından hareketle belirlemeye yönelik yöntemlerden bir tanesi Penman ve Zhang tarafından geliştirilen C ve Q endeksleridir. Bu endeksler muhafazakar muhasebe uygulamalarının bilançoda ve gelir tablosundaki etkilerinin belirlenmesidir. C endeksi muhafazakar uygulamaların bilançoya etkisini net işletme aktiflerine oranlayarak muhafazakar uygulama sonucu ortaya çıkan tahmini yedeklerin seviyesini ölçmektedir.

Tahmini yedekler, muhafazakar uygulama sonucu yaratılan bilançodaki tüm kalemlerin gizli yedeklerini kapsamaktadır. Örneğin; Stoklarını LİFO’ya göre değerlendiren işletmenin diğer yöntemleri kullanmamasından kaynaklanan yedeği, şüpheli alacak için ayrılan karşılıklar, ayrılan amortisman tutarı, gelir tahakkukları, emeklilik yükümlülükleri, tahmini borçlar gibi.

C = Tahmini Yedekler _it / NİA _it

Burada;

İ   = İşletme

t   = Bilanço tarihi

Q endeksi ise muhafazakar muhasebe uygulamalarının gelir tablosundaki kazançlar üzerinde etkisini ölçmektedir.Q ölçüsü iki ölçünün bileşimidir. İlk ölçü;  aşağıdaki gibi hesaplanır.

Q^a _it =  Tahmini Yedekler _it / NİA _it -  Tahmini Yedekler _{it -1} / NİA _{it -1}

Burada Q^a = C _it deki değişmeyi göstermektedir. Eğer Q^a  firmanın tahmini yedekleri net işletme  aktiflerindeki büyümeden daha hızlı artıyorsa sıfırdan büyüktür, daha hızlı azaltıyorsa sıfırdan küçüktür.

Q ^b _it = Tahmini Yedekler _it / NİA _it – Endüstri ortalaması(Tahmini Yedekler _it / NİA _it)

İkinci ölçü Q _it  firmanın C puanı ile endüstri ortalamasının karşılaştırılmasıdır.

Q puanı şu iki ölçüyü birleştirmektedir.

Q _{it  =}( 0,5x Q _it ) +  ( 0,5x Q _it )

Burada dikkat edilmesi gereken nokta hem yüksek hem de düşük Q puanları cari kazançların zayıf kalitede olduğunu belirtebilir. Ve sıfır Q iyi bir kaliteyi belirtebilir. Ancak bu analizlerin odak  noktası tahminler olduğu için bu tahminlerin tutarlılığına dikkat edilmelidir.

Kazançların kalitesinin ölçümünde kullanılan yöntemlerden bir diğeri ise, işletmenin seçtiği muhasebe politika ve yöntemlerinin mali tablolara etkisinin belirlenmesidir.Bu yöntemde kazançlar “ yüksek kaliteli kazanç” ve “ düşük kaliteli kazanç” olarak iki grupta sınıflandırılabilir.

Yüksek kaliteli kazanç: İşletmenin raporlanan karının, işletmenin gerçek durumunu sergilediğinin bir ifadesidir.(Siegel,1982;25)

Düşük kaliteli kazanç: İşletmenin raporladığı karın işletmenin gerçek durumunu sergilemediği Liberal muhasebe uygulamaları sonucu karın yüksek çıktığı düşünülen kardır.

4. Seçilen Muhasebe Uygulamalarının Kazançların Kalitesi Üzerine Etkisi

İşletmenin seçmiş olduğu muhasebe politika ve yöntemleri kazançların kalitesini belirlemektedir.

Muhasebe politikaları TMS 1 Finansal Tabloların Sunuluşu Standardının 16. maddesinde tanımlanmıştır. Bu tanıma göre; “Muhasebe politikaları, finansal tabloların düzenlenmesi ve sunulması için işletme tarafından kabul edilmiş ilkeler, esaslar, gelenekler, kurallar ve uygulamalardır”. Bu nedenle finansal tabloların durumunu doğrudan etkilemektedir.

Aynı koşulları içeren iki işletmenin farklı muhasebe politikalarının benimsenmesi sonucu finansal tabloların görünümü farklı olacaktır. Bu nedenle en iyi politikanın seçimi işletme yönetiminin kararına bağlıdır. 

Kazançların kalitesi analizinde muhasebe politikalarının etkisinin incelenmesinde, dipnotlarda verilen bilgilerden hareket edilerek “işletme başka bir muhasebe yöntemi kullansaydı kazançlara etkisi ne olabilirdi” sorusundan hareket edilmelidir. Kazançların kalitesi ile ilgili analiz yapılırken, işletmenin gerçekçi muhasebe politikaları uyguladığı varsayılarak kar rakamı yeniden oluşturulmalıdır.

İşletme yönetimi muhasebe uygulamalarında muhafazakar veya liberal muhasebe uygulamaları seçebilir. Seçilen muhasebe uygulamaları kazançların kalitesi hakkında bilgi vermektedir.

İşletme muhasebe uygulamalarında muhafazakar seçeneği tercih etmişse; dönem karı ve aktifler düşük, pasifler ise yüksek görünecektir. Liberal muhasebe uygulamasını tercih eden işletmelerin mali tablolarında dönem karı ve aktifler yüksek, pasifler ise düşük görünecektir.

Alacaklar  için fazla ayrılan karşılıklar, enflasyon dönemlerinde stokları değerlemede LİFO kullanılması, maliyetlerin aktifleştirilmesi yerine gider yazılması, maddi olmayan duran varlıkların ömrünün kısa olması vb. işletmenin net defter değerini ve karını azaltan  muhafazakar uygulamalardır. 

İşletme yönetimi, faaliyetini ve mali durumunu diğer seçeneklerin seçilmesi durumunda  olabileceğinden daha zayıf gösteren muhasebe uygulamalarını tercih etmişse o şirketin kazancının kaliteli olduğundan bahsedilebilir(Sanborn,2) Bu muhasebenin ihtiyatlı olma kavramının da gereğidir.

5. Kazançların Kalitesinin  Belirlenmesinde  Genel Kabul Görmüş Muhasebe Kavramları

İhtiyatlılık Kavramı:. İhtiyatlılık kavramı varlıkları ve dönem karının belirlenmesinde önemli bir etkiye sahiptir. Muhasebe uygulamalarında ihtiyatlılık kavramı ile ilgili tanımlara bakıldığında;  işletmenin gelecekte  ortaya çıkabilecek muhtemel riskleri karşılayabilmek için karları azaltmaya yönelik bir uygulama  (Basu 1997:4), uzun dönemde net varlıkların piyasa değerlerinden daha düşük olarak raporlanmalarına yönelik bir beklenti (Ohlson1994,514), varlıkların defter değerlerini düşük tutmaya yönelik(Penman ve Zhang2001,2) uygulamalar olarak tanımlamaktadır. Varlıkların değerlemesinde ve karın belirlenmesinde önemli etkisi olan bu kavram, varlıkların ve karın en düşük değerle, borçların ve giderlerin ise en yüksek değerle raporlanmasıdır.

Dönemsellik Kavramı: Gelir ve giderlerin aralarındaki ilişkiyi ortaya koyacak şekilde tahakkuk ettirilmeleri ve ilgili oldukları dönemlere yansıtılarak dönemin net karının belirlenmesidir. ( Glautier ve Underdown, 1986,79)

Dönemsellik kavramı gereği dönemin net karının doğru belirlenmesi için, gelir gerçekleştiğinde gider ise ortaya çıktığında ilgili döneme yansıtılmalıdır.Gerçekleşme; bir değişim sonucu bir varlığın elden çıkarılması karşılığında bir başka varlığın elde edilmesidir. Tahakkuk esasında gelirin gerçekleşmesi için bir değişimin olması yeterlidir. Karşılığında nakit olup olmaması önemli değildir.( Şensoy, 2002,11) Gerçekleşme esasında gelirler tahsil  edildikleri döneme bakılmaksızın, gerçekleştikleri dönemin gelirleri olarak kaydedilir.

 İşletmenin döneme ait karının belirlenmesinde gelirin kayda alınma zamanı önemlidir. Gelirlerin erken veya geç kayda alınması kazançların kalitesini düşürmektedir. Örneğin tahsilinin garantiye alınmadığı bir gelirin kayda alınması o dönemin karını artırırken, tahsil edilmemesinden ortaya çıkacak zarar bir sonraki yılın karını azaltacaktır. Bu da kazancın kalitesinin düşmesine neden olacaktır.

Gelirin tanınma zamanı mali tablo manipülasyonlarında  en çok kullanılan yöntemlerden birisidir. Liberal muhasebe uygulamalarını tercih eden yönetim, satışları mümkün olduğunca erken kaydetmek isteyecektir, muhafazakar yaklaşımı benimseyen muhasebe uygulamasında gelirin onaylanması beklenecektir.

Tutarlılık Kavramı: Muhasebe politikalarının birbirini izleyen dönemlerde değiştirilmeden uygulanmasını ifade etmektedir.Kazançların kalitesinin analizinde işletmenin muhasebe politikalarında yapmış oldukları değişiklikler dikkatli olarak gözden geçirilmelidir. Eğer muhasebe politikaları muhafazakar uygulamadan liberal bir uygulamaya doğru bir geçişi gösteriyorsa kazançların kalitesinde düşme olacağı varsayımına göre daha dikkatli bir analiz yapılmalıdır.

6. Kazançların Kalitesinin Belirlenmesinde Muhafazakar Ve Liberal Uygulamaların Karşılaştırılması

 Bir şirketin kazançlarının kalitesinin değerlendirilmesinin temel çıkış noktası onun kazanç görünümünü aynı endüstrideki diğer şirketlerin kazanç görünümleri ile karşılaştırmaktır. Bu karşılaştırma yapılırken, işletmenin seçmiş olduğu  muhasebe uygulamalarının mali tablolara etkisinin giderilmesi gerekmektedir. Bu amaçla aşağıdaki tabloda muhafazakar ve liberal uygulamaların özet bir karşılaştırması verilmiştir (Sonborn,2002,8).

Kazançların kalitesi, “geçmişten yararlanma veya gelecekten ödünç alma derecesi kadar, cari dönemde kazançların ne ölçüde aslını yansıttığına da bağlıdır” (Siegel,1982; )Kazançların kalitesi  belirlenirken,   dikkat edilmesi gereken unsurlar özet olarak aşağıda açıklanmıştır.

i) Gelirin Kabulü : Belirli bir muhasebe döneminin başarısını ölçmek için dönem başında henüz tamamlanmamış olup, bir önceki dönemden veya dönem sonunda henüz tamamlanmamış olup bir sonraki muhasebe dönemine devreden faaliyetlere ilişkin hasılat ve gider büyüklüğünün ölçülmesi gerekir. Bir döneme ait faaliyet başarısını ölçerken nakit esası veya tahakkuk esası temel alınır.

Nakdi tahsilat ve ödemeye dayalı kabullerin yer aldığı gelir tablosu kalemleri arzu edilen kazanç niteliğine sahiptir. Kazançların kalitesinin analizinde, nakit akışının net kara oranı hesaplanmalıdır. Net kar nakitle değerlendirildiğinde yüksek bir oran yüksek kazanç kalitesini göstermektedir. Ayrıca nakit giderlerinin toplam giderlere, nakit gelirlerinin toplam gelirlere oranı belirlenmelidir. Yüksek oran daha iyi kazanç kalitesinin göstergesidir.( Siegel,1982 ,33)

ii) Muhasebe Tahminlerinde Kesinlik Derecesi: Kazançların kalitesi belirlenirken, nakit ve nakde benzer işlemlerle ilgili gelir tablosu unsurlarının kişisel yoruma dayalı olanlardan ayırt edilmesi gerekir.  Alacaklara karşılık ayrılması, satılan malın maliyeti, araştırma geliştirme giderleri, amortisman ve itfa payları seçilen muhasebe yöntemine  bağlı ve tahmine dayalı giderlerdir.

Muhasebe tahminlerindeki kesinlik derecesinin yüksekliği yüksek kaliteli kazanç göstergesidir. Örneğin aktifin edinilmesi sırasında hurda değer ve aktifin ömrü doğru tahmin edilmelidir. Hurda değer tahmini ne kadar düşük olursa, aktifin ömrü boyunca hesaplanan amortisman gideri o kadar büyük olacaktır. Kısa aktif ömürleri ve düşük hurda değerleri daha yüksek kazanç kalitesine yol açacaktır. Bir başka örnek,  şirketin satış garantileri karşılığı,  gerçek garanti maliyetleri ile karşılaştırıldığında bu iki rakam arasında büyük farklılıkların ortaya çıkması genel olarak muhasebe tahminlerinin güvenilmez olduğunun bir göstergesidir. Ancak  enflasyon ve değişen sosyal koşulların şirketlerin gelecekte ortaya çıkacak zarar maluliyet bedellerinin doğru tahmin etmesini zorlaştırdığı da unutulmamalıdır.

iii) Net Defter Değeri : Alacaklar için fazla ayrılan karşılıklar, enflasyon dönemlerinde stokları değerlemede LİFO yönteminin kullanılması, maliyetlerin aktifleştirilmesi yerine gider yazılması, maddi olmayan duran varlıkların ömrünün kısa olması vb. uygulamalar net defter değerini ve net karı azaltan kalite seçenekleridir. Bu seçenekler muhasebe politikaları ile ilgili dipnotlarda açıklanmalıdır. Böylece  kullanıcıların mali tabloların kalitesi hakkında bilgi sahibi olmalarına yardımcı olunacaktır.

iv) Gider Tahakkukları: Giderlerin eksik ya da fazla tahakkuku kazançların yanlış belirlenmesine neden olmaktadır. Kazançların kalitesi belirlenirken, kayıtlı gider karşılığı ile normalde olması gereken gider karşılığı arasındaki fark açısından net kar yeniden belirlenmelidir.

v) İhtiyari Giderler: İhtiyari giderlerdeki ( reklam , eğitim, bakım onarım gibi) değişim incelenmelidir. Eğer azalan bir seyir izliyorsa kazançların kalitesinin düşmesine neden olabilir. Çünkü ihtiyari giderler işletmenin gelecekteki performansını artırmak için yapılan giderlerdir. İhtiyari giderlerin analizinde bunlarla bağlantılı olan kalemlerden aktiflere oranı incelenmelidir. Ayrıca ihtiyari giderlerdeki azalışın verimlilikten kaynaklanıp kaynaklanmadığı araştırılmalıdır.

vii) Bilanço Dışı İşlemlerden Sağlanan Kaynaklar: Bilanço dışı işlemlerden sağlanan kaynakların( türev ürünleri gibi), açıklanmaması yönetimin şeffaflığını dolayısıyla beyan edilen kazançların kalitesini gölgelemektedir.

viii) Mali Raporların Güvenirliliği : Yönetim raporları yönetimin finansal raporlar hazırlanmasındaki sorumluluğunu ortaya koymaktadır. Bu raporların hazırlanmasındaki amaçlardan biri üst yönetimin işletmenin finansal ve iç kontrolüne ilişkin sorumluluğunu desteklemek diğeri ise hazırlanan tabloların güvenirliğini garanti etmede denetim ve yönetim birimlerinin rollerini ortaya koymaktır. İç kontrol sistemi zayıf olan bir işletmenin finansal tabloları güvenirlik açısından zayıftır. Bu da  yönetim raporlarının da  güvenirliğini etkilemektedir.

vx)  Dip Notlar Ve Ek Bilgiler:  Finansal tabloları tamamlayıcı rol oynayan dip notlar ve ek bilgiler, kazançların kalitesinin analizinde bütünleştirici rol oynarlar. Finansal tabloların yapısı dışında tutulmuş unsurlarla ilgili ek bilgilere ulaşmayı sağlayan araçlardır. Bunların teknik yapısı kullanıcıların asgari muhasebe bilgisine sahip olmalarını gerektirir.

Sonuç

Kazançların kalitesi cari dönemde rapor edilen sonuçlarla ilgilidir. Kazançların kalitesinin analizi ve değerlendirmesi karmaşık ve uzun zaman alacak bir işlemdir. Genel kabul gören görüşlerden biri  muhasebe uygulamalarında  muhafazakar davranan işletmelerin kazanç kalitelerinin yüksek olduğu yönündedir. Ancak muhasebe yöntem ve tahminlerinde hiç değişiklik yapmadan muhafazakar uygulamayı seçen işletmelerin de  kazançlarının kalitesi ile ilgili endişeler olabilir.

Mali analiz açısından önemi gittikçe artan kazançların kalitesi konusu; kamuya sunulacak finansal tablolarda yer alması gereken bilgileri ve genel kabul görmüş muhasebe ilkelerini  yeniden tartışmaya açmıştır. Burada muhasebe meslek mensuplarına önemli görevler düşmektedir. Rapor ettikleri bilgileri, yöneticileri ve yatırımcıları yanıltmayacak  şekilde sunmalıdırlar.

Kaynakça

Basu,S;  The Conservatism Principle And The Asymmetric Timeless of Earnings Journal  of Accounting And Economics.24,3-37. 1997.

Glautıer,M.W.E.,B, M.W.E., Underdown, Accounting Theory And Practice

English Language Book Society /Pitman.1986.

Mark E. Hoffman,     http: // hoffman-cpa/ Forensic/ Quality of Earnings .  

Ohlson James A.(1994) Financial Ratios and The probablistic Prediction of Bankruptcy.

Penman,Zhang; Penman,stephan H. Ve Xio-Jun Zhang Accounting Conservatism. The quality of Earnings,and Stock Returns. Working paper 2001 .

Sanborn ,Robert ; Quality Of Earninggs: Suddenly They Are Sexy, http:/ www.hoylecpa.com/CPE

Şensoy Necdet; Muhasebede Gerçekleşme Kavramı Ve Yansımaları, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Cilt 4- Sayı 2, Haziran 2002,

Siegel, Joel G ; How To Analyze Businesses, Financial Statements And The Quality Of Earnings 1982