 |
|||||
|
|
|||||
|
|
TÜRKİYE’DE 1990 SONRASI KURULAN EKONOMİK VE MALİ KURUMLAR Özet
Günümüzde, sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişin yaşandığı ve Avrupa Birliği ile üyelik görüşmelerinin devam ettiği bir süreçte, Türkiye’de kurumsal bazda da bir takım düzenlemelere gidilmesi artık zorunlu bir hal almıştır. Küreselleşmenin ve rekabetin arttığı, ticaretin ve sermayenin sınır tanımadığı bir dünyada, Türk ekonomisinin de kurumlarıyla bu değişime uyması gerekmektedir. Bu bağlamda çalışmanın amacı, Türkiye’de 1990 sonrasında kurulmuş olan ekonomik ve mali kurumların neler olduğu, kısaca görevleri ve amaçları ile hangi birimlere bağlı olarak faaliyet yürüttükleri hakkında bilgi vermektir.
Abstract
Today, in the process of a transition from industrial society to information society and continuing membership negotiations with European Union, it turned out compulsory to make some regulations on the basis of institutions in Turkey. In a world of increasing globalization and competition and trade and capital without borders, Turkish economy, with its institutions, needs to keep up with this change. In this context, the aim of this study is to give information about the economic and fiscal institutions founded in Turkey after 1990, their duties and goals and the units which they carry out their activities together with.
GİRİŞ
Dünya genelinde küreselleşme ile başlayan süreç, sanayinin gelişmiş ülkelerden Üçüncü Dünya ülkelerine doğru kaymasına, ticaretin ülkeler arasında serbestleşmesine, finans piyasalarının çeşitli ülkeleri de içine alacak biçimde genişlemesine, ülkelerarası insan hareketleri ile dünya ölçeğinde demokrasi taleplerinin artmasına ve aynı malların farklı ülkelerde tüketilmesine yol açmıştır. Buda, dünya ölçeğinde birçok kurum ve kuruluşun kendilerini yeniden sorgulamasına ve gücü kurumdan bireye devreden yeni teknolojilerin ve ideolojilerin yol açtığı erozyona uğramalarına neden olmuştur (1). Dolayısıyla, Türkiye ekonomisinde de 24 Ocak 1980 yılında başlayan değişim rüzgarları, yapısal özellikler içermesi yanında kurumsal bazda da bir takım düzenlemelere gidilmesini gerekli kılmıştır. Çünkü, toplumlar artık sanayi toplumundan bilgi toplumuna doğru yönelmektedir, Türkiye’de bu değişime ekonomisi, eğitimi, siyaseti, ordusu ve tüm kurumlarıyla ayak uydurmak zorundadır. Ayrıca artan liberalleşme ilkesi; başta Hazine ve Merkez Bankası olmak üzere, enerji, ulaştırma, telekomünikasyon gibi eksik rekabete hatta kısmen tekelleşmeye açık olan ve eskiden kamu sektörü tarafından işletilen alanların, kamunun denetiminden çıkması yada özel sektör tarafından işletilmeye başlaması ile özellikle siyasetten bağımsız bir kamu otoritesinin gözetim ve denetimini gündeme getirmiştir.
Bu bağlamda, Türkiye’de arzulanan kurumsal uyum süreci uzun bir dönemi kapsamakta olup, 1990 öncesi ve 1990 sonrası birçok yeni ekonomik ve mali kurumun oluşumuna sahne olmuştur. Bunlar, hükümetlere ve ilgili bakanlıklara görevlerinde yardımcı olmak, belirli konularda görüş bildirmek, denetimlerde bulunmak ve ekonominin istenilen düzeye getirilmesinde, serbest piyasa mekanizması için gerekli olan koordine ve düzenlemeleri yapmak için kurulmuşlardır. Anayasa kurallarına göre, yasa ile yada yasanın verdiği yetkiye dayanarak yönetsel bir işlemle örgütlenmişlerdir. Çalışmanın amacı; Türk ekonomisindeki değişikliklerin kurumsal bazda daha iyi anlaşılabilmesi için, özellikle 1990 sonrasında kurulmuş olan ekonomik ve mali kurumların neler olduğu, kısaca görevleri ve hangi amaçlar için kuruldukları ile hangi birimlere bağlı olarak faaliyet yürüttükleri hakkında bilgi vermektir. Söz konusu kurum ve kuruluşlar sırasıyla bağlı oldukları birimlere göre incelenecektir.
Devlet Planlama Teşkilatı, Yüksek Planlama Kurulu, Devlet Denetleme Kurulu, Sayıştay ve Danıştay, 1990 öncesi kurulan anayasal kurumlardır (2). Devlet İstatistik Enstitüsü, Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü, Türkiye Bankalar Birliği, Sermaye Piyasası Kurulu, Türkiye İş Kurumu ve İstihdamı Geliştirme Yüksek Koordinasyon Kurulu da 1990 öncesi kurulan anayasal olmayan kuruluşlardır (3). 1990 sonrası kurulan ekonomik ve mali kurum ve kuruluşlar hakkında bilgi vermeden önce, 1990 öncesi kurulmuş olan kurum ve kuruluşları da kısaca hatırlatmış olduk.
1. Başbakanlığa Bağlı Olanlar
1.1 Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK) 1.2 23 Haziran 1999’da kurulan ve 2000 yılında faaliyete geçen, kamu tüzel kişiliği olan, idari ve mali özerkliğe sahip olan kurum başbakanlığa bağlı bir kuruluştur. BDDK’nın kuruluş amacı ve misyonu; bankaların ve özel finans kurumlarının piyasa disiplini içerisinde sağlıklı, etkin ve dünya ölçeğinde rekabet edebilir bir yapıda işleyişi için uygun ortamı oluşturmak ve ülkenin uzun vadede ekonomik büyümesine ve istikrarına kavuşmasına yardımcı olmaktır (4).
Bankaların kurulması, şube açması, mali bünyesi zayıfladığında Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu’na (TMSF) devredilmesi, satılması, tasfiyesi vb.(5) dışında; bankacılık sektörünün etkinliğini ve rekabet kabiliyetini artırmak, sektöre güveni kalıcı kılmak, sektörün ekonomi üzerinde oluşturabileceği zararları asgariye indirmek, sektörün dayanıklılığını geliştirmek ve tasarruf sahiplerinin haklarını güvence altına almak ve korumak, kredi sisteminin etkin bir şekilde işlemesini sağlamak ve gerekli tedbirleri almak; Hazine, Merkez Bankası (MB) ve Devlet Planlama Teşkilatı’na para, kredi ve bankacılık politikalarının yürütülmesinde bilgi vermek ve mütalaa yapmak kurumun diğer görevlerindendir (6).
1.2. Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu
5 Ocak 1992 yılında başbakanlığa bağlı kurulan karma bir kuruldur. Ekonomi ve maliye politikaları ile para ve kredi politikalarının saptanmasında ve uygulanmasında koordineyi sağlamak ve gerekli tedbirleri almak amacıyla kurulmuştur. Bunların yanında; Bakanlar Kuruluna incelenmesi istenilen konularda tavsiyelerde bulunmak, destekleme politikaları çerçevesinde destekleme fiyatı konusunda görüş bildirmek, ödemeler dengesindeki gelişmeleri takip ederek önlemler almak, ithalattan alınacak fonlar ve teminat hakkında Bakanlar Kurulunca verilen görevleri yapmak, kurulun diğer görevlerindendir.
1.3. Avrupa Birliği İç Ekonomik ve Teknik Koordinasyon Kurulu
26 Ocak 2001 yılında başbakanlığa bağlı olarak kurulan yüksek bir kuruldur. Avrupa Birliği (AB) ile tam üyeliğe yönelik ilişkilerin teknik ve ekonomik boyutlarının, dış politikaların bütünlüğü ve kapsamı içinde, ilgili bakanlık ve kuruluşlarla gerekli koordineyi sağlamak amacıyla kurulmuştur. Bununla beraber; AB mevzuatına uyum için gerekli yasa veya yasa değişikliği tasarılarını şekillendirerek hükümete bilgi vermek, ülkenin AB ülkelerinde tanıtım faaliyetleri ile ilgili konularda politikalar geliştirmek ve gerekirse özel sektör, sendika, sivil toplum ve akademik çevre temsilcileriyle toplantılar yapıp, gerekli olan koordineyi sağlamak da kurulun diğer görevleri arasında yer almaktadır.
1.4. Özelleştirme Yüksek Kurulu (ÖYK)
27 Kasım 1994 yılında başbakanlığa bağlı olarak kurulan yüksek bir kuruldur. Ekonomide verimlilik artışı ve kamu giderlerinde azalma sağlamak için yapılacak özelleştirme faaliyetlerinin yürütülmesine ve Özelleştirme Fonu’nun yönetimine ilişkin esasları düzenlemek ve gerekli önlemleri almak için kurulmuş bir kuruldur.
4046 sayılı Kanunun 1. maddesinde yer alan kuruluşların “özelleştirme kapsamına alınması”, bunlardan nitelikli olmayanların mali ve hukuki açıdan “özelleştirmeye hazırlanması”, işlemleri biten kuruluşların “özelleştirme programına” alınmasına karar verilmesi ve özelleştirme için süre saptanması, gerekli görülmeyen kuruluşların özelleştirme kapsamından çıkarılması, satışı, kiralanması, işletme devir hakkı vb. kurulun diğer görevleri arasında yer almaktadır.
1.5. Özelleştirme İdaresi Başkanlığı (ÖİB)
27 Kasım 1994 yılında başbakanlığa bağlı olarak kurulan, kamu tüzel kişiliğine haiz, özel bütçeli ve özelleştirme süreci ile sınırlı, geçici bir başkanlıktır. Ekonomide verimlilik artışı ve kamu giderlerinde azalma sağlamak için yapılacak özelleştirme çalışmalarında, ÖYK’nın alacağı kararlara yardımcı olmak, alınan kararları yasa çerçevesinde uygulamak ve Özelleştirme Fonu’nu yönetmek, başkanlığın görevlerinden bazılarıdır. ÖYK ve ÖİB hakkında kısaca şu söylenebilir: 4046 sayılı Kanun gereği, bir kuruluşun özelleştirme kapsamına alınmasını ÖİB teklif eder ve ÖYK’da karar verir (7).
1.6. Hazine Müsteşarlığı
9 Aralık 1994 yılında başbakan’a bağlı olarak kurulan bir müsteşarlıktır. Ekonomi politikaları ile ilgili çalışmalar yapmak ve bu bağlamda; kamu finansmanı, ikili ve çok taraflı ilişkiler, uluslar arası ve bölgesel ekonomik ve mali birimlerle olan ilişkiler, yabancı ülke ve kuruluşlardan borç-hibe alınması-verilmesi, sermaye akımlarına ilişkin düzenleme ve işlemler yapılması, bankacılık ve sermaye piyasası, yurt dışı müteahhitlik hizmetleri, sigorta ve kambiyo rejimine yönelik faaliyetler ile yatırım, yatırım teşvik faaliyetlerini düzenlemek, uygulamak, izlemek ve geliştirilmesini sağlayıcı esasları belirlemek, müsteşarlığın görevleri arasında yer alan hususlardır.
1.7. Dış Ticaret Müsteşarlığı
9 Aralık 1994 yılında başbakan’a bağlı olarak kurulan bir müsteşarlıktır. Görevleri: dış ticaret politikalarının belirlenmesine yardımcı olmak ve bu politikalar çerçevesinde ihracat, ihracatı teşvik, yurt dışı müteahhitlik hizmetleri, ikili ve çok taraflı ticari ve ekonomik ilişkileri düzenlemek, uygulamak, izlemek ve geliştirilmesini sağlamaktır.
1.8. Gümrük Müsteşarlığı
2 Temmuz 1993 yılında başbakanlığa bağlı olarak kurulan bir müsteşarlıktır. Gümrük politikasının hazırlanmasına yardımcı olmak ve uygulamak, Gümrük Kanunu ve gümrüklerle ilgili olan diğer mevzuat ve uluslar arası sözleşmelerinin uygulanmasını sağlamak, gümrük tarife ve vergi oranlarının tespitine yardımcı olmak, gümrüklerce alınan gelir ve fonların tarhı, tahakkuk ve tahsilini sağlayarak kontrol etmek, gümrük kontrolüne tabi kişi eşya ve araçların muayene ve kontrolünü yapmak, gümrük işleri ile ilgili istatistikleri toplamak ve değerlendirmek, gümrük denetimine tabi eşya ve araçların muhafazasını sağlamak, giriş ve çıkış işlemlerine tabi eşyanın, önceden saptanan standartlara uygunluğunu denetlemek ve gümrük bölgelerindeki gümrük muhafaza memurları aracılığıyla kaçakçılığın men, takip ve tahkik görevlerini yerine getirmek, müsteşarlığın görevleri arasında yer almaktadır.
1.9. Denizcilik Müsteşarlığı
10 Ağustos 1993 yılında başbakanlığa bağlı olarak kurulan bir müsteşarlıktır. Denizcilik sistem ve hizmetlerinin ülkenin deniz ilgi ve çıkarlarına ve ihtiyaçlarına uygun olarak tahsisi ve geliştirilmesi amacıyla kurulmuştur.
1.10. Türk Akreditasyon Kurumu (TÜRKAK)
4 Kasım 1999 yılında başbakanlığa bağlı olarak kurulan, tüzel kişiliğe haiz, özel hukuk hükümlerine tabi, idari ve mali özerkliğe sahip olan bir kurumdur. Kurum; laboratuar, belgelendirme ve muayene hizmetlerini yürütecek yurtiçi ve yurtdışındaki kuruluşları akredite etmek, bu kuruluşların belirlenen ulusal ve uluslararası standartlara göre faaliyette bulunmalarını temin etmek, dolayısıyla da ürün/hizmet, sistem, personel ve laboratuar belgelerinin ulusal ve uluslar arası alanda kabul edilmesi sağlamak amacıyla kurulmuştur (8).
1.11. Ekonomik ve Sosyal Konsey
11 Nisan 2001 yılında başbakanlığa bağlı olarak kurulan konsey, ekonomik ve sosyal politikaların oluşturulmasında, toplumsal uzlaşma ve işbirliğini sağlamak, sürekli ve kalıcı bir ortam yaratmak ve istişari mahiyette ortak görüş belirlemek amacıyla kurulmuştur.
Ekonomik ve Sosyal Konseyin temel işlevi ise, ekonomik istikrarın kurulması, büyümenin ve sanayileşmenin hızlandırılması, üretimin, yatırımların ve verimliliğin artırılması, ekonomiye rekabet gücü kazandırılması, istihdamın geliştirilmesi ve işsizliğin önlenmesi, işgücü niteliğinin yükseltilmesi, gelir dağılımının iyileştirilmesi ve sosyal adaletin sağlanması, sosyal devlet anlayışının gereği olarak kamu hizmetlerinin geliştirilmesi, çalışma hayatının demokratikleştirilmesi, ülke demokrasisinin daha da geliştirilmesi ve güçlendirilmesi ile temel sosyo-ekonomik amaçlar için sürekli ve kalıcı bir diyalog platformu ve danışma organı olarak ortak görüş oluşturması ve Hükümet ile Parlamentoya tavsiyelerde bulunmasıdır (9).
Günümüzün gelişmiş toplumlarında hükümetle toplum kesimleri arasındaki diyalog sadece siyasal diyalogdan ibaret kalmayıp, ekonomik ve sosyal alandaki sorunlar da sivil toplum örgütleri ile sürdürülmektedir. Ayrıca, bu diyalog tüm toplum kesimlerinin kendi aralarında etkileşim ve işbirliği şeklinde de yaşanmaktadır. Bu bağlamda, ülkemizin tam üyelik sürecinde bulunduğu, Avrupa Birliğinin kurumsal yapısı içinde, danışma organı olarak Ekonomik ve Sosyal Konsey oluşumuna yer vermesi önemli bir konudur.
2. Hazine Müsteşarlığına Bağlı Olanlar
2.1. Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK)
DASK, 27 Aralık 1999 yılında zorunlu deprem sigortası yapmak üzere, 587 sayılı Zorunlu Deprem Sigortasına Dair Kanun Hükmünde Kararname ile kurulmuş olan kamu tüzel kişiliğini haiz ve kar amacı gütmeyen, yıllık hesap, işlem ve harcamaları Hazine Müsteşarlığının denetimi altında olan bir kurumdur (10).
DASK'ın temel amaçları şu şekilde özetlenebilir: Kapsamdaki bütün konutları, ödenebilir bir prim karşılığında depreme karşı sigorta güvencesi altına almak, yurtiçinde risk paylaşımını sağlamak, aynı zamanda deprem hasarlarının neden olacağı mali yükü sigorta yoluyla uluslararası reasürans ve sermaye piyasalarına dağıtmak, devletin depremlerden (özellikle deprem sonrası afet konutları inşasından) kaynaklanan mali yükünü azaltmak, sigorta sistemini sağlıklı yapı üretiminde bir araç olarak kullanmak, deprem hasarlarının karşılanmasında uzun vadeli kaynak birikimini temin etmek ve toplumda sigorta bilincinin artmasına katkıda bulunmaktır (11).
Ülke topraklarının neredeyse tamamının deprem riski taşıması ve yaşanılan 17 Ağustos 1999 depreminin ardından, zorunlu deprem sigortası uygulaması ile; konut sahiplerine konutları ile ilgili olarak, devletin bütçe imkanları ile ilişkili olmaksızın ve maddi kayıpları derhal telafi eden somut bir güvence temin edilmektedir. Aynı zamanda, ödenen küçük miktardaki sigorta primleri yoluyla sosyal dayanışmanın gereği en iyi şekilde sağlanmış olmakta, ülke çapında risk paylaşımı ve dayanışma sağlanmakta, yeterli iç kaynaklar birikinceye kadar riskin belli bir kısmı reasürans yoluyla uluslararası piyasalara aktarılmakta, deprem nedeniyle devlet bütçesi üzerinde oluşan mali yük azalacağından muhtemel ek vergiler önlenmiş olmaktadır.
3. Maliye Bakanlığına Bağlı Olanlar
3.1. Mali Suçları Araştırma Kurulu (MASAK)
13.11.1996 tarihinde kabul edilen ve 19.11.1996 tarih ve 22822 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 4208 sayılı Karapara Aklanmasının Önlenmesine Dair Kanun gereği, 17.02.1997 tarihinde çalışmalarına başlayan ve doğrudan Maliye Bakanına bağlı olarak çalışan MASAK’ın görev ve yetkileri incelendiğinde: Veri toplama ve değerlendirme; inceleme, uygulama ve denetleme; düzenleme ve koordinasyon fonksiyonlarının yerine getirilmesine yönelik olarak oluşturulduğu sonucuna ulaşılmaktadır. Kısaca:
Veri toplama ve değerlendirme fonksiyonu; karaparanın aklanmasının önlenmesine yönelik olarak yapılan çalışmalarla ilgili bilgileri, yurtiçi ve yurtdışından gelecek ihbarlar ve şüpheli işlem bildirimlerine ilişkin verileri ve konu ile ilgili diğer her türlü bilgiyi toplamak ve değerlendirmek, İnceleme, uygulama ve denetleme fonksiyonu; karapara aklama suçuna ilişkin olarak çeşitli şekillerde Başkanlığa intikal eden konularda inceleme yapmak, ihbarları değerlendirmek, suç delillerini toplamak ve karapara aklama suçunun işlendiğine dair bilgi ve belgeleri cumhuriyet savcılığına intikal ettirmek, Düzenleme ve koordinasyon fonksiyonu; ise karapara aklanmasının önlenmesi amacıyla gerekli düzenlemelerin yapılmasının yanı sıra ulusal ve uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmak ve mücadelede yer alan ulusal düzeydeki kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak, hususlarını içermektedir (12).
3.2. Kamu İhale Kurumu
4 Ocak 2002 tarihinde Maliye Bakanlığına bağlı olarak kurulan, kamu tüzel kişiliğini haiz, idari ve malî özerkliğe sahip bir kurumdur. Kurumun görevi; ihalenin başlangıcından sözleşmenin imzalanmasına kadar olan süre içerisinde idarece yapılan işlemlerde ilgili kanun ve mevzuat hükümlerine uygun olmadığına ilişkin şikayetleri inceleyerek sonuçlandırmak, Kamu İhale Sözleşmeleri Kanununa ilişkin bütün mevzuatı, standart ihale dokümanlarını ve tip sözleşmeleri hazırlamak, geliştirmek ve uygulamayı yönlendirmek, ihale mevzuatı ile ilgili eğitim vermek, ulusal ve uluslararası koordinasyonu sağlamak, yapılan ihaleler ve sözleşmelerle ilgili kurum tarafından belirlenen şekilde bilgi toplamak, adet, tutar ve diğer konular itibariyle istatistikler oluşturmak ve yayımlamak, haklarında ihalelere katılmaktan yasaklama kararı verilenlerin sicillerini tutmak, araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunmak, ihale ilânları ile ilgili esas ve usulleri düzenlemek, basılı veya elektronik ortamda Kamu İhale Bültenini yayımlamak, yerli isteklilerin, yabancı ülkelerde açılan ihalelere katılmalarına engel olunduğunun tespit edilmesi halinde, bu uygulamanın yapıldığı ülkenin isteklilerinin de, kanun kapsamında yapılan ihalelere katılmalarının önlenmesine yönelik tedbirlerin alınmasını ve gerekli düzenlemelerin yapılmasını sağlamak üzere Bakanlar Kuruluna teklifte bulunmak, kurumun yıllık bütçesi ile kesin hesabını ve yıllık çalışma raporlarını hazırlamak, kurum bütçesinin uygulanmasını, gelirlerin toplanmasını ve giderlerin yapılmasını sağlamaktır (13).
4. Sanayi ve Ticaret Bakanlığına Bağlı Olanlar
4.1. Rekabet Kurulu
7 Aralık 1994 yılında Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bağlı olarak kurulan, kamu tüzel kişiliğine haiz, idari ve mali özerkliğe sahip bir kuruldur. Kurul, mal ve hizmet piyasalarındaki rekabeti engelleyici, bozucu veya kısıtlayıcı anlaşma, karar ve uygulamaları ve piyasaya hâkim olan teşebbüslerin bu hâkimiyetlerini kötüye kullanmalarını önlemek, bunun için gerekli düzenleme ve denetlemeleri yaparak rekabetin korunmasını sağlamak amacıyla kurulmuştur (14). Organik ve işlevsel bir bağımsızlığa sahip olan kurul’un, ekonomik kamu düzeni alanında denetim ve düzenleme esasına ilişkin güçlü yetkileri bulunmaktadır. Ayrıca özerk statüsü, organik anlamda bağımsızlığını güvence altına alarak, hiçbir organ, makam, merci ve kişinin nihai kararlarını etkilemek için emir verememesini sağlamaktır (15).
4.2. Şeker Kurumu
4 Nisan 2001 tarihinde Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bağlı olarak kurulan, kamu tüzel kişiliğine haiz, idari ve mali özerkliğe sahip bir kurumdur. Kurumun kuruluş amacı; yurt içi talebin yurt içi üretimle karşılanmasına ve gerektiğinde ihracata yönelik olarak Türkiye’de şeker rejimini, şeker üretimindeki usul ve esaslar ile fiyatlandırma, pazarlama şart ve yöntemlerini düzenlemektir. Kurum, Şeker Kurulu tarafından yönetilir.
Kurulun görevleri şunlardır: A ve B kotalarının tespiti, iptal ve transferleri hakkında kararlar alır ve uygular, kurum harcamaları ve işlemleri, depolama primi, araştırma geliştirme faaliyetleri ile benzeri idarî giderler için kullanılmak üzere, faaliyetteki şirketlerin cari pazarlama yılına ait, yeni kurulan şirketlerin ise ilk pazarlama yılına ait A kotaları karşılığı şeker miktarının ilgili pazarlama yılı başındaki fabrika satış fiyatı üzerinden hesaplanacak tutarının binde beşini aşmamak üzere katılım paylarını belirler, bu konuda karar alır ve uygular. Her bir pazarlama yılı için kurulca hesaplanarak Eylül ayının ilk haftasında şirketlere bildirilecek olan katkı payı tutarının onikide biri Eylül ayından başlamak ve takip eden takvim yılının Ağustos ayında tamamlanmak üzere, her ay sonunu takip eden yedi iş günü içinde kurum özel hesabına aktarılır. İç fiyat, arz talep dengesi ve spekülatif etkileri dikkate alarak şeker ticaretinde yapılması istenen düzenlemeler konusundaki görüşlerini Müsteşarlığa bildirir. Bu Kanunda öngörülen idarî para cezalarını uygular. Sektörle ilgili araştırma-geliştirme faaliyetlerini yönlendirerek organizasyon sağlar ve gerekli olduğu hallerde kaynak tahsis eder. Şirket ve bünyesindeki fabrikalarda, görevleri ile ilgili konularda araştırma ve denetimde bulunabilir. Bu amaçla gerektiğinde ilgili kurum, kuruluş ve kişilerden yararlanabilir. Bu Kanunun amaçlarına uygun olarak sektörle ilgili diğer hususlarda kararlar alır ve uygular.Yurt içinde ve dışında konusu ile ilgili kuruluşlarla işbirliği yapabilir, gerektiğinde bu kuruluşlara üye olabilir (16).
5.1. Telekomünikasyon Kurumu
15 Ağustos 2000 yılında Ulaştırma Bakanlığına bağlı olarak kurulan, kamu tüzel kişiliğini, idari ve mali özerkliğe haiz, özel bütçeli bir kuruluştur. Kısaca; Türkiye'de kurulu sermaye şirketleri tarafından yürütülecek telekomünikasyon hizmetleri ve/veya altyapısı ile ilgili olarak Ulaştırma Bakanlığı tarafından imzalanacak imtiyaz sözleşmelerine ve verilecek telekomünikasyon ruhsatlarına ilişkin görüş bildirmek, genel izin hazırlanmasına ilişkin bakanlığa öneri götürmek, anılan imtiyaz sözleşmesi ve telekomünikasyon ruhsatlarının hüküm ve şartlarının uygulanmasını ve genel izinlere uygunluğu denetlemek, bu hususta gerekli tedbirleri almak, telekomünikasyon hizmetlerinden ve altyapısından yararlanacak kullanıcılara ve telekomünikasyon şebekeleri arasındaki ara bağlantılar bakımından diğer işletmecilere uygulanacak ücret tarifelerine ve sözleşme hükümlerine ve teknik hususlara ilişkin genel kriterleri ve görev alanına giren diğer konularda uygulama usul ve esaslarını belirlemek, tarifeleri incelemek, değerlendirmek, gerekenleri onaylamak ve bunların uygulanmasını izlemek, telekomünikasyon hizmetleri ve altyapısı ile ilgili olarak işletmecilerin ve bu alanda kanuna uygun olarak ticari faaliyet içinde bulunanların, hizmetlerin yürütülmesi, altyapının işletilmesi ve çeşitli telekomünikasyon teçhizat ve cihazları üreten veya satanların bu hizmet ve faaliyetlerini Türkiye dahilinde tam bir rekabet ortamı içinde gerçekleştirmelerini sağlamak, kurulun görevleri arasında yer almaktadır (17).
6. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına Bağlı Olanlar
6.1. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu
3 Mayıs 2001 yılında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına bağlı olarak kurulan, kamu tüzel kişiliğini haiz, idari ve mali özerkliğe sahip bir kurumudur. Kurumun kısaca kuruluş amacı ve görevi; elektriğin ve doğal gazın yeterli, kaliteli, sürekli, düşük maliyetli, ucuz, rekabete dayalı ve çevreyle uyumlu bir şekilde tüketicilerin kullanımına sunulması için, rekabet ortamında özel hukuk hükümlerine göre faaliyet gösterebilecek, mali açıdan güçlü, istikrarlı ve şeffaf bir elektrik enerjisi ve doğal gaz piyasasının oluşturulması ve bu piyasalarda bağımsız bir düzenleme ve denetimin sağlanmasıdır (18). Dolayısıyla kurulun en önemli görevinin sektörde serbest rekabet ortamının ve şeffaflığın sağlanması olduğu söylenebilir. Çünkü; rekabet için sektörde birbirleriyle yarışabilecek birden fazla kuruluşun olması, tüketici refahı ve insanlar için çok önemli olmaktadır (19).
Söz konusu amaçlar doğrultusunda oluşturulacak olan yeni piyasa yapısı, serbest rekabetin, tüketicilere yansıyan fiyatlar bazında gelişmesinin sağlanmasını ve fiyatların gerçek maliyetleri yansıtmasını öngörmektedir. Piyasada halen yer alan ve gelecekte de yer alabilecek kamu tüzel kişilerinin de gerçek maliyetler üzerinden çalışmasının temin edilmesiyle gereken şeffaflık sağlanacak; yeni, ucuz ve verimli yatırımların yapılması teşvik edilecek ve halen piyasada faaliyet göstermekte olan kamu kurum ve kuruluşlarının genel bütçe üzerindeki yükü hafifletilmiş olacaktır.
7. Dışişleri Bakanlığına Bağlı Olanlar
7.1. Ekonomik, Kültürel, Eğitim ve Teknik İşbirliği Başkanlığı
27 Ocak 1992 yılında Dışişleri Bakanlığı'na bağlı olarak kurulan ve tüzel kişiliği haiz bir başkanlıktır. Başkanlığın görevleri arasında kısaca; başta Türk dilinin konuşulduğu Cumhuriyetler ve Türkiye'ye komşu ülkeler olmak üzere, gelişme yolundaki ülkelerin kalkınmalarına yardımcı olmak, bu ülkelerle ekonomik, ticari, teknik, sosyal, kültürel ve eğitim alanlarındaki işbirliğini projeler ve programlar aracılığıyla geliştirmek, bu yoldan, gelişme yolundaki ülkelere yapılacak yardımlarla ilgili işlemleri yürütmek yer almaktadır (20).
8. Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne (TBMM) Bağlı Olanlar
8.1. Avrupa Birliği Uyum Komisyonu
15.04.2003 tarihinde TBMM bağlı olarak kurulan komisyonun amacı; Türkiye'nin Avrupa Birliğine katılım sürecine ilişkin gelişmeleri izlemek ve müzakere etmek, Avrupa Birliğindeki gelişmeleri takip etmek ve bu gelişmeler konusunda TBMM’ni bilgilendirmek ve istenildiğinde TBMM’ne sunulan kanun tasarı ve teklifleri ile kanun hükmünde kararnamelerin Avrupa Birliği Mevzuatına uygunluğunu inceleyerek ihtisas komisyonlarına görüş sunmak üzere, TBMM’de, Avrupa Birliği Uyum Komisyonunun kuruluş, görev, yetki, çalışma usul ve esaslarını düzenlemektir (21).
9. Diğerleri
9.1. Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği
18 Aralık 1999 tarihinde kurulan, tüzel kişiliği haiz, kamu kurumu niteliğinde bir meslek kuruluşudur (22). Birliğin görevleri; sermaye piyasasının ve aracılık faaliyetlerinin gelişmesini sağlamak üzere araştırmalar yapmak ve eğitim programları düzenlemek, birliğin üyeleri tarafından yürütülen faaliyetlerin adil ve dürüst olması, iş ahlakının sağlanması, birlik üyelerinin dayanışma ve sermaye piyasasının gerektirdiği özen ve disiplin içerisinde çalışmaları için meslek kurallarını oluşturarak Sermaye Piyasası Kuruluna (SPK) bildirmek, haksız rekabeti önlemek amacıyla gerekli tedbirleri alarak SPK'ya bildirmek, aracı kuruluşlar arası ilişkilerde mesleki dayanışmayı güçlendirmek, üyeleri arasında veya üyeleri ile müşterileri arasında borsa işlemleri dışındaki işlemlerden doğan uyuşmazlıkların çözümüne yardımcı olmak, üyelerin, müşterilerine verdikleri hizmetler karşılığında tahsil edecekleri komisyon, ücret ve masrafların oran ve sınırlarına ilişkin esaslarla ilgili önerileri SPK'ya bildirmek,üyeleri hakkında yapılan şikayetleri değerlendirmek ve yapılan işlemin sonuçlarını SPK'ya bildirmek, kendisine mevzuatla bırakılan veya SPK'ca belirlenen konularda düzenlemeler yapmak, yürütmek, denetlemek, yabancı ülkelerin sermaye piyasasında bulunan dengi kuruluşlar ile sermaye piyasaları konusunda her türlü işbirliğini yapmaktır (23).
9.2. Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurulu
20 Haziran 2001 tarihinde kamu tüzel kişiliğini haiz, idari ve mali özerkliğe sahip, Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurulu kurulmuştur. Kurulun görevleri; kanunda öngörülen idari para cezalarının tahsil edilmesine ilişkin işlemleri yürütmek, satış ve uygunluk belgesi başına alınacak tutarların tespiti ile tescil, izin ve ruhsat harçlarının kurum tarafından tahsiline ilişkin işlemleri yürütmek, 4207 sayılı Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanunda yer alan hükümler saklı kalmak kaydıyla, tütün ve alkol tüketiminden kaynaklanan kamusal, toplumsal yada tıbbi nitelikteki her türlü zararlı etkileri önleyecek düzenlemeleri yapmak, bunlarla ilgili kararları almak, kanunun uygulanmasıyla ilgili sektörel düzenlemeler yapmak, yurt içinde ve yurt dışında konusuyla ilgili kuruluşlarla işbirliği yapmak, gerektiğinde bu kuruluşlara kurumun üye olmasına karar vermek, personel atamaları da dahil olmak üzere kurumun personel politikasını oluşturmak, kuruma bağlı akredite laboratuarlarının tesis edilmesine ve işletilmesine ilişkin şartları tespit etmek, tütün, tütün mamulleri ve alkollü içkiler piyasasında mal veya hizmet üreten, pazarlayan, satan gerçek ve tüzel kişilerle, bunların her türlü birliklerinden istemektir (24).
SONUÇ
Bundan 25-30 yıl önce yaşamları ve toplumları ve dolayısıyla da ekonomileri ayakta tutan güçlü kurumlar vardı. Ancak, dünya genelinde karmaşıklaşan ticaret ilişkileri, bloklaşma ve entegrasyon, teknolojinin sürekli ve hızlı bir şekilde değişimi, finansal serbestleşme (25) ve bilgi çağına geçiş birçok ülke gibi Türkiye’yi de etkilemiştir.
Bugün, ekonomilerin toprağa, paraya yada ham maddeye değil, entelektüel sermayeye dayalı, rekabetin zorlu ve piyasaların acımasız olacağı bir dünya söz konusudur. Küçük şirketlerin çok uluslu şirketlerin önüne geçtikleri ve küresel anlamda dünya ekonomilerine hakim oldukları ve müşteri memnuniyeti, yenilik, kalite, tam zamanında üretim ve verimliliğin ön planda tutulduğu bir dönem yaşanmaktadır.
Bu değişimlere ayak uyduramayan ülke, bölge ve firmalar artık hem ekonomik hem de siyasi arenada istedikleri amaçlara ulaşamamaktadır. Türkiye’de AB’ne girme sürecini yaşadığı şu günlerde, ekonomik ve siyasi olarak faaliyet gösteren kurum ve kuruluşları açısından yenilikleri takip etmek, gerekli önlemleri almak ve bu değişime ayak uydurmak zorundadır. Çünkü bu değişim, AB’nin “Kopenhag Kriterleri’nde” öngördüğü işleyen bir piyasa ekonomisinin mevcudiyeti ve AB içinde rekabet baskısı ve piyasa güçleri ile başa çıkabilme kapasitesi ile yakından ilişkilidir (26). Ekonominin kurumsal yapısında değişiklik yapma ihtiyacı, ülke ekonomisinin iç dinamiklerinden kaynaklanabildiği gibi, yukarıda izah edildiği üzere, uluslar arası ekonomik ilişkilerin ortaya çıkardığı zorunluluklar sonucunda da meydana gelebilir (27). Dolayısıyla, öncelikle yapılması gereken hem dünya standartlarında hem de AB’nin istediği ölçülerde bir kurumsal değişikliğin bir an önce hayata geçirilmesidir. Türkiye, bu anlamda özellikle 1990 sonrasında birçok yeni kurumu faaliyete geçirmiş ve ekonomisini buna göre şekillendirmeye başlamıştır. Değişim olayı, çok uzun bir süreci kapsadığı için arzulanan değişikliklerin hemen uygulamaya konması da mümkün olmamakta ve biraz zamana ihtiyaç duyulmaktadır. Ancak, Türkiye bu geçiş dönemini çabuk atlatmış ve 2000 yılından günümüze olan zaman zarfında birçok yeni kurum ve kuruluşu işler hale getirmiş ve daha birçoğunu da dünya ekonomilerinin seyrine göre faaliyete geçirmek üzeredir.
Yapılan çalışmada, ele alınan bu yeni kurum ve kuruluşlar bağlı oldukları birimlere göre incelenmiş ve görevleri ile kuruluş amaçlarına kısaca değinilmiştir. Çalışmanın amacı, söz konusu kurumların faaliyet yapısı ve işlerliği hakkında genel bir bilgi vermektir. Bu bağlamda, değişik birimlere bağlı olan 22 ayrı ekonomik ve mali kuruluş inceleme altına alınmıştır. Türkiye’de başta Hazine ve Merkez Bankası olmak üzere, enerji, ulaştırma, telekomünikasyon gibi eksik rekabete hatta kısmen tekelleşmeye açık olan ve eskiden kamu sektörü tarafından işletilen alanların, kamunun denetiminden çıkması yada özel sektör tarafından işletilmeye başlaması ile özellikle siyasetten bağımsız bir kamu otoritesinin gözetim ve denetimini gündeme getiren bu kuruluşların, Türk ekonomisine çok katkı sağlayacağı aşikardır. Ayrıca, AB’ne girme sürecinde serbest piyasa şartlarının ve rekabetin gelişimi ve küresel ekonomilerdeki değişime hızlı bir şekilde adapte olmak için bu kuruluşların etkin bir biçimde faaliyetlerini sürdürmesi, Türkiye için büyük önem taşımaktadır.
Kaynakça 1. Rowan Gibson,Geleceği Yeniden Düşünmek,Sabah Yayınları,İstanbul 1997,s. 2 2. Şeref Gözübüyük,Yönetim Hukuku,Sevinç Matbaası,Ankara 1989,ss. 64-71. 3. Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü (TODAİ),Devlet Teşkilatı Rehberi,Ankara 2000. 4. http://www.bddk.org.tr/turkce/kurumbilgileri/organizasyon.htm. 5.Mahfi Eğilmez, Ercan Kumcu,Ekonomi Politikası,2. Baskı,İstanbul: Om Yayınevi,2000,s. 50. 6. TODAİ,Devlet Teşkilatı Rehberi,Ankara, Haziran 2000,s.712.1 7. Aslan Eren,Türkiye’nin Ekonomik Yapısı ve Güncel Sorunlar,4. Baskı,Muğla:Muğla Üniversitesi Yayını,2002,s. 183. 8. http://www.siteler.kosgeb.gov.tr/doc/Turkakr.doc.18.04.2003. 9. http://www.belgenet.com/eko/k4641.html.23.10.2001. 10. http://www.dask.gov.tr/dask/dask_hakkinda/yapi.html. 10.10.2001. 11. http://www.dask.gov.tr/bilgi/dask.htm. 16.04.2003. 12. http://www.masak.gov.tr/.09.10.2001. 13. http://www.kik.gov.tr/ihalemevzuat/kanunlar/4734p4761.htm.15.04.2003. 14. Rekabet Kurumu,Rekabet Dergisi,Sayı 5, Ankara 2001,s. 7. 15. http://www.rekabet.gov.tr/word/kanun.doc.10.04.2002. 16. http://www.belgenet.com/eko/k4634.html.21.04.2003. 17. TODAİ,Devlet Teşkilatı Rehberi,Ankara, Mart 2001,s.712.17. 18. http://www.epdk.gov.tr/mevzuat/kanun/elektrik/elektrik.html.17.04.2003. 19. Rekabet Kurumu,Perşembe Konferansları 13,Ankara, Mart 2001,ss. 69-70. 20. http://www.yargitay.gov.tr/bilgi/kanun_liste/PC4480.HM5.text.html.10.01.2003. 21. http://www.hukuki.net/kanun/4847.15.text.asp.22.09.2003 22. TODAİ, Devlet Teşkilatı Rehberi,Ankara, Haziran 2000,s. 902.1. 23. http://www.tspakb.org.tr/index_tur.htm.18.04.2003. 24. http://www.tutunkurumu.gov.tr/dokuman/k4733.doc.21.04.2003. 25. M.Ali Dulupçu, Küresel Rekabet Gücü, Nobel Yayın-Dağıtım, Ankara 2001, s. 71. 26. M.Sait Akman,“ Avrupa Birliği’ne Üyelikte Kopenhag Kriterleri Açısından Türkiye Ekonomisinin Durumu ve Ekonomik Krizin Etkileri”,Yeni Türkiye, Kasım-Aralık 2001, Yıl 7, Sayı 42,s. 958. 27. Funda Telatar,“Türkiye Ekonomisinin Kurumsal Yapısı”,Türkiye Ekonomisi Sektörel Analiz, Ed:Ahmet Şahinöz, İmaj Yayınevi,Ankara 2001,s. 51.
|
