önceki

yazdır

Yrd. Doç.Dr. Elif ÇAKAR

OECD ÜLKELERİ VE TÜRKİYE’DE İŞSİZLERE YAPILAN ÖDEMELER İLE BUNLARIN GELİR VERGİSİ VE KESİNTİLER KARŞISINDAKİ DURUMU

ÖZET

Bu çalışmada, öncelikle, Türkiye ve diğer OECD ülkelerinde işsizlere yapılan ödemeler ile bunların gelir vergisi ve kesintiler karşısındaki durumu karşılaştırılmıştır.

İşsizlik ödemeleri ile ilgili olarak, OECD ülkelerinin kendi aralarındaki farklılıklar ve benzerlikler ile Türkiye’de işsizlere yönelik olarak yapılan ödemeler ayrıntılı olarak incelenmiştir.

OECD ülkeleri genelinde, işsizlere, işsizlik ödeneği yanında, çeşitli yardımlar yapılmakta; Türkiye’de ise, bu yardımlar bulunmamakta, ancak, işsizlere, işsizlik ödeneği ve çeşitli ödemeler yapılmaktadır.

İkinci aşamada ise, Türkiye ve diğer OECD ülkelerinde işsizlere yönelik olarak gerçekleştirilen ödemelerin gelir vergisi ve yasal kesintiler karşısındaki durumu incelenmiştir.

Türkiye’de işsizlere yapılan ödemeler üzerinden gelir vergisi alınmamakta ve yasal kesintiler de yapılmamakta; OECD ülkelerinin birçoğunda ise bu ödemeler üzerinden gelir vergisi alınmakta, bazılarında yasal kesinti yapılmakta, bazı ülkelerde ise, hem gelir vergisi hem de yasal kesintiye tabi tutulmaktadır.

RÉSUMÉ

Dans ce travail, principalement, les prestations accordées aux chômeurs et leurs situation au regard de l’impôt sur le revenu et les cotisations, en Turquie et dans les autres pays de l’OCDE sont comparées.

Les diversifications et les ressemblances entre ces pays-là et en Turquie, au sujet de prestations accordées aux chômeurs, sont comparées en detail.

Généralement, dans les pays de l’OECD, à côté de l’assistance-chômage, il existe aussi des allocations sous forme d’aide; tandis qu’en Turquie il n’existe pas ce genre de prestation, car, il existe la prestation d’assistance- chômage et d’autres allocations.

En deuxieme étape, la situation des prestations consacrées aux chômeurs au regard de l’impôt sur le revenu et des cotisations en Turquie et dans les pays de l’OCDE est analysée.

En Turquie, ces prestations-là, ne sont pas soumises à l’impot sur le revenu ni à la cotisation, tandis que dans certains pays de l’OCDE, elles sont soumises à la fois à l’impôt sur le revenu, à la fois à la cotisation et souvent à tous le deux.

 1.GİRİŞ

OECD ülkelerinde işsizlere yapılan ödemeleri, işsizlik ödeneği ve yardımlar çerçevesinde incelemek gerekmektedir. Türkiye’de ise, işsizlik ödeneği, işsizlere yapılan ödemeler içinde önemli bir yer teşkil etmekte, ancak Türkiye’de, işsizlere yönelik olarak “yardım” adı altında yapılan herhangi bir ödemenin bulunmadığı görülmektedir.

Türkiye’de, işsizlik sigortası kapsamında işsize verilen işsizlik ödeneğinin dışında, işsiz kalanlara verilen kısa çalışma ödeneği, Ücret Garanti Fonu’ndan yapılan ödemeler ve iş kaybı tazminatı, işsizlik ödemeleri kapsamında yer almaktadır. Türkiye ve diğer OECD ülkelerinde yapılan bu ödemelerin gelir vergisi ve kesintiler karşısındaki durumu, uzun yıllardan beri ülkelerin gündemini meşgul etmiş ve yıllar boyunca çeşitli değişikliklere uğrayarak, uygulanan ekonomi politikalarında önemli bir rol oynamıştır.

Bu çalışmada, Türkiye dışındaki OECD ülkeleri (28 OECD ülkesi[1]) ve Türkiye’de işsizlere yönelik olarak gerçekleştirilen işsizlik ödemeleri ile bunların gelir vergisi ve kesintiler karşısındaki durumu incelenmiş; diğer OECD ülkelerinin kendi aralarında ve Türkiye ile benzeyen ve farklılaşan yönleri karşılaştırılmaya çalışılmıştır.

1.1.OECD ÜLKELERİNDE İŞSİZLERE YAPILAN ÖDEMELER

OECD ülkeleri genelinde, işsizlere yapılan ödemeleri; işsizlik sigortası kapsamında verilen işsizlik ödeneği, işsizlik yardımı, aile yardımı, lojman yardımı ve sosyal yardım olarak beş ana bölümde toplamak mümkündür.

OECD ülkeleri genelinde, belirli şartların yerine getirilmesi durumunda, yaygın olarak  “işsizlik sigortası” uygulamasının ön plana çıktığı görülmektedir.

Bu ülkelerde, işsizlik sigortasından yararlanmak için asgari bir prim tutarının, belirli bir süre boyunca yatırılması gerekmektedir. Ayrıca, işsizlerin, kendi kusurları dışında işsiz kalmış olmaları ve halihazırda iş arıyor olmaları da önkoşul olarak ortaya konulmaktadır.

İşsizlik sigortası ödemeleri birçok ülkede vergiye tabi olmakla birlikte, bu ödemelerin vergilendirilmediği ülkeler de bulunmaktadır[2].

Ülkelerin birçoğunda, işsizlik ödeneğinin verilmesinde süre sınırlaması bulunmaktadır. İşsizlik sigortasından yararlanma hakkını kaybeden veya yararlanamayan işsizler için ise işsizlik yardımı uygulamasına başvurulduğu görülmektedir. İşsizlik ödeneği, birkaç ülke dışında, daha önce çalışılan işin niteliğine bağlanmakta ve ödeme belli bir süre ile sınırlı tutulmaktadır[3].

Bakmakla yükümlü olduğu çocuklarının olması durumunda ise, birçok ülkede işsizlere “aile yardımı” yapılmaktadır. Bazı ülkelerde, bakmakla yükümlü çocuğu bulunan ebeveynin yalnız olması durumunda da, işsizlere ilave bir aile yardımında da bulunulmaktadır.

OECD ülkelerinin bir kısmında, düşük gelir düzeyindeki işsizler için bazı ülkelerde “lojman yardımı”nda bulunulmaktadır. Bazı ülkelerde, işsizlere yönelik olarak gerçekleştirilen ödemelere ilave olarak ayrıca “sosyal yardım” yapıldığı da görülmektedir[4].

Ülke içindeki işsiz sayısı ve işsizlik oranı, ülkelerin işsizlere yapacakları ödemelerin oran ve miktarının belirlenmesinde önemli bir kriter olmaktadır.

OECD ülkeleri genelinde işsizlik oranları ülkeden ülkeye farklılık göstermekle birlikte, OECD genelinde bu oranın % 6.3 olarak gerçekleştiği görülmektedir.

Tablo 1 ‘de OECD ülkeleri ve Türkiye’de işsizlik oranları görülmektedir.

TABLO 1: OECD ÜLKELERİ VE TÜRKİYE’DE İŞSİZLİK ORANLARI

Kaynak: Prestation et Salaires (Les Indicateurs de l’OCDE), OECD Publication, Paris,  2002, s.12, www.oecd.org/documents/2/0,2340,fr ve www. d.i.e. gov.tr.

Not: OECD genelindeki işsizlik oranı hesaplanırken ülkeler arasındaki işsizlik oranlarının farklı dönemlere ait olması nedeniyle ortaya çıkacak sapmayı da hesaplamada dikkate almak açısından düzeltme katsayısı (la coefficion de correction) kullanılmıştır.

İşsizlik oranlarında, İtalya Eylül 2005; İngiltere Kasım 2005; Yeni Zelanda, Belçika, Danimarka için Kasım 2005, diğer ülkeler için Mart 2006 itibariyle geçerli olan işsizlik oranları dikkate alınmıştır.

OECD ülkeleri arasında, işsizlik oranları açısından bir karşılaştırma yapıldığında, en düşük işsizlik oranına sahip ülkenin % 2.9 ile İzlanda olduğu görülmektedir. İzlanda’yı % 3.6 ile Yeni Zelanda izlemektedir. İrlanda’da ise işsizlik oranı % 4.3’tür.

Türkiye’de ise işsizlik oranı % 11.9 olarak gerçekleşmiştir. 28 OECD ülkesi arasında Türkiye’dekinden daha yüksek işsizlik oranına sahip iki ülke bulunmaktadır. Bu ülkeler % 15.8 işsizlik oranı ile Slovakya ve % 17.2 oranı ile Polonya’dır. Türkiye’de işsizlik oranının OECD ülkeleri geneline ait işsizlik oranı olan % 6.3 oranının yaklaşık iki katı olduğu görülmektedir.

OECD ülkelerinin genel ortalaması olan % 6.3 işsizlik oranının üzerinde işsizlik oranına sahip ülke sayısı ise 14’tür.

Tablo 2 , OECD ülkelerinde işsizlere yapılan ödemeleri göstermektedir.

TABLO 2: OECD ÜLKELERİNDE İŞSİZLERE YAPILAN ÖDEMELER

Kaynak: Prestation et Salaires (Les Indicateurs de l’OCDE), a.g.e, s.21

Not: (- ) işareti “Yok” anlamına gelmektedir.

1.1.1. İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK ÖDENEĞİ

OECD ülkeleri genelinde, işsizin işsizlik sigortasından yararlanabilmek için asgari bir süre prim ödemiş olması gerekmektedir. OECD ülkeleri genelinde, işsizlik  ödeneğinde bir alt ve üst sınır mutlaka belirlenmektedir.

 Danimarka, Finlandiya ve İsveç’te, prim ödemesi isteğe bağlı olarak gerçekleşmektedir. Ülkelerin birçoğunda ise, işsizlik sigortası kapsamındaki işsizlik ödenekleri, işsizlik döneminin hemen başında başlamamakta belli bir dönemin geçmesi beklendikten sonra ödeme yapmaya başlanılmaktadır.

İşsizlik ödeneklerinin miktarı, genellikle, son çalışılan işte alınan ücrete bağlı kılınmıştır. Bunun yanısıra, işsizin ailevi durumu ve yaşının da işsizlik ödeneğinin miktarının belirlenmesinde önem taşıyabildiği ülkeler bulunmaktadır[6].

İspanya, Fransa ve Slovak Cumhuriyeti’nde işsizlik ödeneklerinin, işsizin ailevi durumu ne olursa olsun, zaman içinde azaldığı görülmektedir.  İzlanda’da işsizlik ödeneğinin miktarı, işsizin son işinde çalışmış olduğu saat sayısına bağlanmıştır. Fransa’da ise, işsizlik ödeneği kademeli olarak azalmakta ve ödeneğin miktarı işsizin yaşına ve ödenmiş olan prim tutarına ve gün sayısına göre belirlenmektedir. Japonya’da ise işsizlik ödeneğinin miktarı yaşa ve çalışırken ödenmiş olan prim tutarına ve gün sayısına bağlanmıştır[7].

İşsizlik ödeneğinin verilme süresi, Belçika, Polonya, İspanya, Yunanistan, Macaristan, Japonya’da işsizin çalışmış olduğu süreye bağlı iken; Hollanda, Fransa, İsviçre’de hem çalışılmış olunan süreye hem de işsizin yaşına, Almanya, Avusturya, Finlandiya, Portekiz ve İsveç’te ise sadece işsizin yaşına bağlı olarak belirlenmektedir. Slovak Cumhuriyeti’nde eğer işsiz en az 15 yıl prim ödemişte 9 ay boyunca işsizlik ödeneğinden faydalanabilecektir[8].

 Avustralya ve Yeni Zelanda’da işsizlik sigortası uygulaması bulunmamaktadır. Diğer OECD ülkelerinin tümünde işsizlik sigortası uygulaması mevcuttur. İşsizlik yardımı ise, 28 OECD ülkesinden 15’inde yaygın olarak uygulanmaktadır. Belçika, Kanada, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, İzlanda, Japonya, Kore, Lüksemburg, Norveç, Polonya, Slovak Cumhuriyeti, İşviçre ve ABD’de ise işsizlik yardımı uygulaması bulunmamaktadır.

 Tablo 3 işsizlik ödeneğinin oranı ve süresini göstermektedir.

TABLO 3: İŞSİZLİK SİGORTASI KAPSAMINDA İŞSİZLİK ÖDENEĞİNİN SÜRESİ VE ORANI

Kaynak:Prestation et Salaires (Les Indicateurs de l’OCDE), OECD Publication, Parıs, 2002, s.16.

* Yardım oranı son çalışılan işteki brüt ücretin oranıdır. Almanya ve Çek Cumhuriyeti’nde ise net ücret dikkate alınmaktadır.

** 1999 yılı satınalma gücü paritesine göre belirlenen dolar kuru dikkate alınarak hesaplama yapılmıştır. Çek Cumhuriyeti için belirlenen yıl 1998’dir.

1.1.2. İŞSİZLİK YARDIMI

İşsizlik yardımı, OECD ülkeleri genelinde, işsizlerin işsizlik sigortasından yararlanamadıkları durumlarda ortaya çıkmaktadır. İşsizlik sigortası uygulamasının bulunmadığı Avustralya ve Yeni Zelanda’da, işsiz kalmakla veya prim ile ilgili hiçbir önkoşul olmaksızın, işsiz kalanlara işsizlik yardımı yapılmaktadır[9].

İrlanda ve İngiltere’de işsizlik yardımından yararlanmak için tek koşul işsizlik sigortasından yararlanamamak olmakta; İspanya, Yunanistan, ve İsveç’te ise, asgari bir çalışma süresinin geçirilmiş olması gerekmektedir. Portekiz’de, işsizin bakmakla yükümlü olduğu çocuklarının bulunması durumunda ise işsize, işsizlik yardımından yararlanabilmesi için hiçbir koşul öne sürülmemektedir.

Hollanda, İsveç ve İngiltere’de ise, eğitimini henüz tamamlayarak işgücü piyasasına yeni girenler için de işsizlik yardımında bulunulmaktadır.

İşsizlik yardımında, işsizin kendisinin veya ailesinin gelir düzeyi veya malvarlığının bulunup bulunmaması, işsizlik yardımından yararlanıp yararlanmamasında belirleyici olmaktadır[10].

İşsizlik yardımı da, işsizlik sigortasında olduğu gibi, kişi işsiz kalır kalmaz yapılmamakta, belli bir sürenin geçmesi beklenmektedir.

            OECD ülkelerinde, işsizlik yardımının miktarı ülkeden ülkeye farklı şekillerde belirlenmektedir.

Avusturya ve Yunanistan’da işsizlik yardımı, işsizlik sigortası ödemesinin belli bir oranında yapılmaktadır. Almanya’da önceki işteki net gelir dikkate alınmakta, Macaristan’da ise, yaşlılık yardımı dikkate alınarak hesaplama yapılmaktadır[11]. Avustralya, Avusturya, Finlandiya, Almanya, Yunanistan, ve Yeni Zelanda’da işsizlik yardımından faydalanabilmek için hem ailenin hem de işsizin gelir düzeyi dikkate alınmakta; İrlanda ve Avustralya’da ayrıca işsizin malvarlığı da dikkate alınmaktadır[12].

Tablo 4’te, işsizlik yardımının oranı ve verilme süresi görülmektedir.

TABLO 4: İŞSİZLİK YARDIMININ ORANI VE VERİLME SÜRESİ

Kaynak: Taxing Wages ( Special Features: Broadening the Definition of the Average Worker) 2003-2004, a.g.e, s. 48.

1.1.3. AİLE YARDIMI

a. Ailenin Bakmakla Yükümlü  Olduğu Çocuğunun Bulunması Durumunda

         Aile yardımı, OECD ülkeleri arasında, işsizlik sigortası ve işsizlik yardımına ilave olarak, işsiz kalan kişinin ailesinin geçimine katkıda bulunmak amacıyla Devlet tarafından yapılmaktadır[13].

OECD ülkeleri arasında, Avusturya ve Danimarka’da aile yardımı eşlerden birinin çalışmaması durumunda yapılmakta iken, diğer ülkelerde bu yardım bakmakla yükümlü çocuğu bulunan ailelere yapılmaktadır. İşsizlik sigortası ve/veya işsizlik yardımına ilave olarak yapılan aile yardımı bakmakla yükümlü bulunulan çocuklara yönelik olmakta; Avusturya, Portekiz ve İsviçre’de ise buna ilaveten çalışmayan eş için de ek bir aile yardımı yapılmaktadır. Belçika’da ilave her çocuk için bu yardım miktarı maktu olarak artırılırken, diğer ülkelerde ikinci, üçüncü çocukları için belirli miktarlarda ek ödemeler yapılmaktadır[14].

b. İşsizin Yalnız Olması ve Bakmakla Yükümlü Olduğu Çocuğunun Bulunması Durumunda

 OECD ülkelerinin birçoğunda işsizlik ödeneği ve/veya işsizlik yardımına ilave olarak bakmakla yükümlü bulunulan anne veya babanın yalnız[15]  olması durumunda da bir aile yardımı yapılmaktadır. 28 OECD ülkesi arasında, Avusturya, Belçika, Polonya ve Portekiz’de yalnız yaşayan işsiz ebeveyne yönelik ilave bir yardım yapılmamaktadır.

Danimarka, Finlandiya, Fransa, Almanya, Macaristan, İzlanda, İrlanda, Hollanda ve Norveç’te, yalnız yaşayan ebeveynin gelir düzeyi dikkate alınmak suretiyle aile yardımında bulunulmaktadır[16].

Diğer ülkelerde ise, yapılacak olan aile yardımının miktarı Devlet tarafından her yıl belirlenmekte ve işsizle belirlenen tutarda işsizlik yardımı ödemesi yapılmaktadır.

1.1.4. LOJMAN YARDIMI

 OECD ülkelerinin birçoğunda, Devlet tarafından işsizlere “lojman yardımı”nda bulunulmaktadır. Bu yardımın amacı, işsiz kalınılan dönemde işsizlerin ailelerinin ve kendilerinin asgari bir yaşam standardını tutturmalarıdır[17].

OECD ülkelerinin birçoğunda, lojman yardımı işsizlerin gelir durumu ve malvarlıkları dikkate alınarak yapılmaktadır. Lojman yardımı 28 OECD ülkesi arasında sadece  Kore ve İspanya’da mevcut değildir.

Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Yunanistan, Macaristan, İzlanda, İtalya, Hollanda, Yeni Zelanda, Norveç, Polonya’da lojman yardımı Devlet tarafından işsizlere otomatik olarak yapılırken; Kanada, İrlanda, Japonya, Lüksemburg, Portekiz ve Slovak Cumhuriyeti’nde sosyal yardım kapsamında gerçekleştirilmekte; Danimarka, Finlandiya, Almanya, İsveç, İsviçre, İngiltere ve ABD’de ise, hem Devlet tarafından doğrudan lojman yardımı yapılmakta, hem de sosyal yardım kapsamında işsizlere barınma yardımı şeklinde gerçekleştirilmektedir[18].

1.1.5. SOSYAL YARDIM

OECD ülkelerinin birçoğunda, işsizlere Devlet tarafından “sosyal yardım” adı altında ödemeler yapılmaktadır.

Sosyal yardım, OECD ülkeleri genelinde işsizin “gelir düzeyi” dikkate alınarak yapılmakta; bazı ülkelerde ise, ailenin “mal varlığı” da ayrıca dikkate alınmaktadır. 28 OECD ülkesi arasında sadece Avustralya, Yunanistan, Yeni Zelanda ve Portekiz’de sosyal yardım uygulamasının bulunmadığı görülmektedir.

 OECD ülkeleri genelinde sosyal yardım, ailenin sahip olduğu çocuk sayısına göre farklılık göstermektedir. İşsiz anne ve babanın yalnız olması durumunda ise faydalanılacak olan sosyal yardım miktarı daha da yüksek olmaktadır. Belçika, Çek Cumhuriyeti, Fransa, Almanya, İtalya, Lüksemburg ve Norveç’te ilk çocuktan sonra yapılan sosyal yardım miktarı ilave çocuk sayısına göre artmakta; Danimarka, Japonya, Portekiz İspanya ve ABD’de her çocuk için eşit miktarda sosyal yardım yapılmaktadır[19].

İngiltere ve Hollanda’da, ailenin mülkiyetinde bulunan birkaç gayrımenkulü olsa bile sosyal yardım alabilmektedir. Fransa ve İtalya’da ise ailenin başka gelirlerinin bulunması durumunda dahi, işsize, sosyal yardımdan faydalanma imkanı getirilmiştir. Almanya ve Slovak Cumhuriyeti’nde sosyal yardım aile yardımının içinde yer almakta ve bu şekilde uygulanmaktadır. Danimarka, İzlanda ve Lüksemburg’da ise sosyal yardım miktarı, işsizin daha önce faydalandığı aile yardımı ve lojman yardımı miktarlarına göre belirlenmektedir[20].

Sadece Norveç’te anne ve babanın yalnız olması  ve bakmakla yükümlü çocuklarının bulunması durumunda, işsize sosyal yardımdan faydalanma imkanı getirilmemiş, diğer OECD ülkelerinde, faydalanılacak sosyal yardım miktarlarında, yalnız ebeveynlere yönelik avantajlar sağlanmıştır[21].

2. OECD ÜKELERİNDE İŞSİZLERE YAPILAN ÖDEMELERİN GELİR VERGİSİ VE  KESİNTİSİLER KARŞISINDAKİ DURUMU

OECD ülkelerinin bir kısmında işsizlere yapılan ödemeler vergilendirilmemekte hatta hiçbir kesintiye dahi tabi tutulmamakta iken; bazı ülkelerde ise bu ödemelerin hem vergilendirildiği hem de kesintiye tabi tutulduğu görülmektedir.

Bazı ülkelerde ise, işsizlik ödemeleri vergilendirilmekte, ancak, herhangi bir kesintiye tabi tutulmamakta; bazı ülkelerde ise vergilendirilmemekte, ancak, kesinti yapılmaktadır[22].

Tablo 5, OECD ülkelerinde işsizlik sigortası uygulamasının gelir vergisi ve kesintiler karşısındaki durumunu göstermektedir.

TABLO 5:OECD ÜLKELERİNDE İŞSİZLERE YAPILAN ÖDEMELERİN GELİR VERGİSİ VE KESİNTİLER KARŞISINDAKİ DURUMU

Kaynak:      L’Imposition des Familles Actives (Etude de Politique Fiscale de l’OCDE, Analyse de la Repartition), a.g.e, s, 48 ve Taxing Wages ( Special Features: Broadening the Definition of the Average Worker) 2003-2004, a.g.e, s. 53’ teki verilerden yararlanılarak hazırlanmıştır.

(-), Böyle bir uygulama bulunmamaktadır.

Not:Bu ülkelerde işsizlik ödeneği  ve yardımları üzerinden Damga Vergisi kesilmektedir.

İşsizlik ödeneği ile ilgili olarak, işsizlik ödeneği üzerinden gelir vergisi ödenmeyen ve hiçbir kesintinin yapılmadığı ülkeler; Japonya, Kore, Portekiz, Slovak Cumhuriyeti ve İngiltere’dir.

Hem gelir vergisi alınan hem de kesinti yapılan ülkeler ise; Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, Fransa, İspanya ve İsviçre’dir.

Gelir vergisi uygulanan ancak kesinti yapılmayan ülkeler ise; Kanada, Yunanistan, Macaristan, İzlanda, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, Polonya, İsveç ve ABD’dir[23].

İşsizlik ödeneği üzerinden gelir vergisi ödenmeyen ancak kesinti yapılan ülkeler ise; Avusturya, Belçika, Almanya ve İrlanda’dır[24].

İşsiz kalanlara ödenen işsizlik ödeneği açısından bakıldığında; 28 OECD ülkesinin 17’sinde işsizlik ödeneğinden gelir vergisi kesildiği görülmektedir. Bu ülkelerin 10’unda ise işsizlik ödeneğinden kesinti yapılmaktadır[25].

İşsizlik yardımı ile ilgili olarak ise, işsizlik yardımları için gelir vergisi ödenmeyen ve kesinti de yapılmayan ülkeler; Avustralya, Fransa, Yunanistan, Macaristan, İrlanda ve Portekiz’dir[26].

İşsizlik yardımları üzerinden hem gelir vergisi alınan hem de kesinti yapılan ülkeler ise; Finlandiya, Hollanda, Yeni Zelanda, İsveç ve İngiltere’dir.

Gelir vergisi alınan ancak kesinti yapılmayan ülke bulunmamaktadır. İşsizlik yardımları üzerinden gelir vergisi alınmayan fakat kesinti yapılan ülkeler ise; Avusturya, Almanya ve İspanya’dır.

3. TÜRKİYE’DE İŞSİZLERE YAPILAN ÖDEMELER

3.1. İŞSİZLİK SİGORTASI VE İŞSİZLİK ÖDENEĞİ

İşsizlik sigortası; bir işyerinde çalışırken, çalışma istek, yetenek, sağlık ve yeterliliğinde olmasına rağmen, kendi istek ve kusuru dışında işini kaybedenlerin, uğradıkları gelir kayıplarını kısmen de olsa karşılayarak, kendilerinin ve aile fertlerinin zor duruma düşmelerini önleyen, sigortacılık tekniği ile faaliyet gösteren, Devlet tarafından kurulan zorunlu bir sigorta koludur[27]. Bu sigorta ile işçilerin, işsiz kaldıkları süre içerisinde uğradıkları gelir kaybı belli bir düzeyde tutulmakta, işçiler, bu süre içerisinde niteliklerine daha uygun iş arayabilmekte ve bu durumun da verimliliği olumlu yönde etkilemesi öngörülmektedir[28].

4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu[29]’nun yürürlüğe girmesiyle birlikte tasarrufu teşvik kesintileri durdurulmuş, aynı oranlar işsizlik sigortası primine dönüştürülmüş ve “işsizlik sigortası fonu” oluşturulmuştur. İşsizlik sigortası primleri ise, SSK priminin hesaplanmasında esas brüt kazanç üzerinden ; işçi % 2, işveren %3 ve devlet %2 oranındadır[30]. İşsizlik sigortasında herhangi bir açığın bulunması durumunda ise, bu açığı devlet karşılamakta, diğer bir ifade ile işsizlik sigortası devlet güvencesinde bulunmaktadır[31].

Hizmet akdinin sona ermesinden önceki son 3 yıl içinde; son 120 günü sürekli çalışmış, kendi istek ve kusuru olmaksızın işini kaybetmiş olanlardan;

-600 gün çalışmış sigortalılar 180 gün,

-900 gün çalışmış olan sigortalılar 240 gün

- 1080 gün çalışmış sigortalılar 300 gün süre ile; işsizlik ödeneğinden, sağlık sigortası hizmetlerinden, danışmanlık, işe yerleştirme hizmetlerinden, mesleki eğitim hizmetlerinden yararlanabileceklerdir[32] .

Bunun için sigortalının, işsiz kalmadan önceki “son 120 gün içinde” kesintisiz prim ödemiş olması gerekmektedir.  İşsiz kalan sigortalıların hizmet akdinin sona erdiği tarihi izleyen günden itibaren 30 gün içerisinde işten ayrılma bildirgesi ile birlikte İŞKUR (Türkiye İş Kurumu)’na başvurmaları gerekmektedir. İlk işsizlik ödeneği, başvuruyu izleyen ayın sonunda ödenmektedir[33].

İşsiz kalan sigortalıya ödenecek günlük işsizlik ödeneği[34], son çalıştığı işteki günlük ortalama net kazancının % 50’sidir. Hesaplama, son 4 aylık prime esas kazancı dikkate alınarak yapılacaktır. Bu ödenek, 16 yaşından büyük ve sanayi kesiminde çalışanlar için belirlenen asgari ücretin net tutarını geçememektedir. İşsizlik ödeneği, her ayın sonunda, aylık olarak işsizin kendisine ödenmektedir.

Sigortalı, işsizlik ödeneğinden yararlanma süresini doldurmadan tekrar işe girerse, işsizlik ödeneği verilmesi kesilir. Sigortalı, işsizlik ödeneğinden yararlanma süresini doldurmadan yeniden işe girer ve işsizlik sigortası ödeneğinden yararlanmak için bu kanunun öngördüğü şartları yerine  getirmeden, yeniden işsiz kalırsa, daha önce hakettiği işsizlik ödeneği süresini dolduruncaya kadar bu haktan yararlanmaya devam edecektir[35].

İşsizlerin niteliklerine uygun açık işlere; çabuk, kolay ve düşük maliyetle yerleştirilebilmeleri için özel istihdam büroları[36] ile İŞKUR, işgücü piyasasında etkin hizmet vermekte işbirliği içinde çalışmaktadırlar. 4904 sayılı Türkiye İş Kurumu Kanunu ile kamu istihdam kurumu olan İŞKUR’un iş ve işçi bulmaya yönelik fonksyonu yanında, istihdam edilebilirliği artırmak amacıyla, niteliksiz işgücüne yönelik mesleki eğitimler düzenlemekte ve mesleğe yönelecekler ile iş seçeceklere rehberlik hizmetleri sunmaktadır[37].

Türkiye’de ayrıca, İŞKUR, işsizlik ödeneğinden yararlanan işsizlerin, işsizlik ödeneğinden yararlandıkları süre boyunca, sigorta primlerini ödeme yükümlülüğünü de üstlenmiştir[38].

3.2 ÜCRET GARANTİ FONU’NDAN YAPILAN ÖDEMELER

4857 sayılı İş Kanununun[39] 33. maddesi gereği; işverenin konkordato ilan etmesi, işveren için aciz vesikası alınması veya iflası nedeniyle, işverenin ödeme güçlüğüne düştüğü hallerde geçerli olmak üzere; işçilerin son 3 aylık “net” ücret alacaklarını karşılamak amacıyla, İşsizlik sigortası kapsamında “Ücret Garanti Fonu” oluşturulmuştur.

Ücret Garanti Fonu; işverence işsizlik sigortası primi olarak yapılan ödemelerin yıllık toplamının % 1’inden oluşmaktadır. SSK (Sosyal Sigortalar Kurumu) tarafından tahsilatı yapılarak fona aktarılan primlerden işveren payı olarak hesaplanan miktarın % 1’i, 2003 Ağustos ayından itibaren “Ücret Garanti Fonu” olarak İşsizlik Sigortası Fonu içinde değerlendirilmektedir[40]. Alacaklı, Kurum ünitesine başvurduktan sonra, herhangi bir eksiklik yoksa 30 gün içinde ödeme gerçekleştirilecektir.

3.3 KISA ÇALIŞMA ÖDENEĞİ

4857 sayılı İş Kanunu’nun 65. maddesine göre; genel ekonomik kriz veya zorlayıcı sebeplerle işyerinde geçici olarak “en az 4 hafta” işin durması veya kısa çalışma hallerinde, işçilere çalıştırılmadıkları süre için, “en fazla 3 ay süre ile”, işsizlik sigortası kapsamında Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca yapılan tespit işleminden sonra, “kısa çalışma ödeneği” ödenmektedir[41]. Kısa çalışma ödeneği, hizmet akdinin feshi dışında, işsizlik ödeneğine benzerlik göstermektedir.

Günlük kısa çalışma ödeneği miktarı, işsizlik ödeneğinin miktarı kadardır[42].             

Bu miktar, sigortalının dört aylık prime esas kazançları dikkate alınarak hesaplanan günlük ortalama net kazancının % 50’sidir. Ancak, bu miktar sanayi kesiminde çalışan 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan asgari ücretin net tutarını aşamaz. Kısa çalışma ödeneği, kısa çalışmadan etkilenen işçinin kendisine aylık olarak, her ayın sonuna kadar ödenir.

Kısa çalışma ödeneği aldığı süre içinde işçinin hastalık ve analık sigortasına ait primler, İşsizlik Sigortası Fonu tarafından 2/3 oranında Sosyal Sigortalar Kurumu’na aktarılır. Bu primler, sigorta primlerinin hesabında esas alınan en alt kazanç sınırı üzerinden hesaplanır. İşçi, işsizlik ödeneğinden yararlanma süresini doldurmadan tekrar işe başlar ve işsizlik sigortasından yararlanmak için  4447 sayılı kanunun öngördüğü koşullar gerçekleşmeden işsiz kalırsa, kısa çalışma ödeneği aldığı süre çıkarıldıktan sonra, daha önce hak ettiği işsizlik ödeneği süresini dolduruncaya kadar işsizlik ödeneğinden yararlanır.

3.4. İŞ KAYBI TAZMİNATI

İş kaybı tazminatı, özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda çalışan ve özelleştirme faaliyetleri nedeniyle işlerini kaybedenlerden belli koşulları taşıyanlara toplu iş sözleşmelerinden doğan tazminatların yanında ilave olarak ödenen bir tazminattır[43].

Özelleştirme kapsamına alınan kuruluşlarda iş kanunlarına tabi olarak çalışırken; bunların özelleştirmeye hazırlanmaları, özelleştirilmesi, küçültülmesi, faaliyetlerinin durdurulması, kapatılması  veya tasfiye edilmesi nedeniyle, bu kuruluşlarda iş sözleşmesine dayalı olarak ücret karşılığı çalışanlardan, iş sözleşmeleri; tabi oldukları iş kanunları ve toplu iş sözleşmeleri gereğince tazminata hak kazanmış olanlara “iş kaybı tazminatı” ödenmektedir. Ayrıca, bunların mesleklerinde gelişmelerine, bir meslekte yetiştirilmesine ve meslek edindirilmelerine ilişkin eğitim giderleri ile yeni iş bulmalarına katkı sağlamak amacıyla yapılan giderler “Özelleştirme Fonu”ndan sağlanmaktadır.  Özürlü personele ise 4046 sayılı kanunun 21. maddesinde belirtilen tutarın iki katı tutarında iş kaybı tazminatı ödenmektedir.

İş kaybı tazminatı ödenmesi ve diğer hizmetlere ilişkin işlemler Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Özelleştirme Fonu gelirlerinden, iş kaybı tazminatının ödenmesi ve diğer hizmetlerden kaynaklanacak giderlerin ayrılması amacıyla ayrılacak tutarlar, öncelikle iş kaybı tazminatının ödenmesinde kullanılmaktadır.

İş kaybı tazminatı, günlük asgari ücretin net tutarının iki katıdır. Bu madde kapsamına girenlerden, hizmet akdinin sona erdiği tarihte, aynı işveren ile kesintisiz en az; 550 günden beri devam edenlere 90 gün, 1100 günden beri devam edenlere 120 gün, 1650 günden beri devam edenlere 180 gün, 2200 günden beri devam edenlere 240 gün süre ile “iş kaybı tazminatı” verilmektedir.

İş kaybı tazminatının fiilen ödendiği sürelere ait sosyal güvenlik kuruluşları kesintileri Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü’nce, ayrıca, hak sahipleri adına açılacak hesaptan ilgili kuruma ödenmektedir. Diğer bir ifadeyle, İŞKUR tarafından yatırılan bu primler, emeklilik süresinin hesaplanmasında dikkate alınmaktadır.

4. TÜRKİYE’DE İŞSİZLERE YAPILAN ÖDEMELERİN GELİR VERGİSİ VE KESİNTİLER KARŞISINDAKİ DURUMU

Ücret, Gelir Vergisi Kanunu[44]’nun 61. maddesinde “işverene tabi ve belirli bir işyerine bağlı olarak çalışanlara hizmet karşılığı verilen para ve ayın ile sağlanan ve para ile temsil edilebilen menfaatler” olarak tanımlanmıştır. Ücret hizmet erbabına çeşitli biçimlerde ve çeşitli isimler altında verilebilir.

Ödemenin ücret, ödenek, tazminat, kasa tazminatı, tahsisat, zam, avans, aidat, huzur hakkı, prim, ikramiye, gider karşılığı veya başka adlar altında yapılması veya bir ortaklık ilişkisi niteliğinde olmamak şartıyla kazancın belirli bir yüzdesi şeklinde tayin edilmiş bulunması, onun ücret olma niteliğini değiştirmez[45].

Ücretlerde muafiyet ve istisnalar kapsamında tazminat ve yardımlarda yer alan muafiyet ve istisnalar ise, Gelir Vergisi Kanunu’nun 25/1. maddesi’nde düzenlenmiştir. Buna göre; “ölüm, sakatlık, hastalık ve “işsizlik sebebiyle verilen tazminat” ve yapılan yardımlar gelir vergisinden müstesnadır”.

Türkiye’de, işsizlik sigortası uygulaması ile birlikte, işsiz kalan sigortalıya verilen işsizlik ödeneği, Damga Vergisi hariç, herhangi bir vergi veya kesintiye tabi tutulmayacaktır.

Damga vergisinin oranı ise, tıpkı ücretlerde olduğu gibi % 0 6’dır. İşsizlik ödeneği, nafaka borçları dışında haciz veya başkasına devir ve temlik edilemeyecektir.

İşveren, çalışanları için ödemiş olduğu işsizlik sigortası primlerini, SSK (Sosyal Sigortalar Kurumu) işveren sigorta primi hissesinde olduğu gibi, kazançlarının tespitinde gider olarak yazabilecektir. İşçinin ücretinden kesilecek olan işsizlik sigortası primi de, SSK işçi primi hissesinde olduğu gibi, gelir vergisi matrahının hesabında brüt ücretten düşülebilecektir[46].

İşverenin işçi ile net ücret üzerinden anlaşması halinde, netten brüte gidilmek suretiyle hesaplama yapılacak, işçi hissesi de işverence karşılanacaktır.

Kısa çalışma ödeneği, hizmet akdinin feshi dışında, işsizlik ödeneğine benzerlik göstermektedir. Günlük kısa çalışma ödeneği miktarı, işsizlik ödeneği miktarı ile aynıdır. Dolayısıyla aynı şekilde hesaplanmaktadır. Sadece % 0,6 Damga Vergisi kesilmekte, başka hiçbir vergi veya kesintiye tabi tutulmamaktadır.

Ücret Garanti Fonu’ndan yapılan ödemeler ise herhangi bir vergi veya kesintiye tabi değildir. Ücret Garanti Fonu; işverence işsizlik sigortası primi olarak yatırılan ödemelerin yıllık toplamının % 1’inden oluşmaktadır. SSK tarafından tahsilatı yapılarak fona aktarılan primlerden işveren payı olarak hesaplanan miktarın % 1’i, “Ücret Garanti Fonu” olarak İşsizlik Sigortası Fonu içinde biriktirilmektedir. Ücret Garanti Fonu’ndan işsizlere ödeme yapılması durumunda, bu ödemeler üzerinden bir vergi veya kesinti yapılmamaktadır.

5. SONUÇ

Türkiye de dahil olmak üzere, OECD ülkelerinde, işsizlere yönelik olarak gerçekleştirilen ödemelerin başında, işsizlik sigortası kapsamındaki işsizlik ödeneğinin yer aldığı görülmektedir.

Ancak, Türkiye ile diğer OECD ülkelerinin, işsizlere yapılan diğer ödemeler açısından temelde farklılaştığı alan, işsizlere yönelik olarak gerçekleştirilen yardımlar konusunda ortaya çıkmaktadır. Türkiye’de, işsizlik yardımı, aile yardımı, yalnız ebeveyn yardımı ve lojman yardımı ve sosyal yardım uygulaması bulunmamaktadır. İşsizlere, OECD ülkelerinden 14’ünde işsizlik yardımı, 26’sında aile yardımı, 5 ülkede yalnız yaşayan ebeveynlere yönelik yardım ve 24 ülkede de lojman yardımı yapılmaktadır.

Türkiye’de ise, bu yardımlar yapılmamakta, işsizlere yönelik olarak yapılan ödemeler işsizlik sigortası kapsamındaki işsizlik ödeneği, kısa çalışma ödeneği, ücret garanti fonundan yapılan ödemeler ve iş kaybı tazminatı ile sınırlı kalmaktadır. Türkiye’de, işsizlere yönelik olarak, işsizlik yardımı, aile yardımı, lojman yardımı ve sosyal yardım uygulamaları bulunmamaktadır.

Türkiye’de, yıllar boyunca, bu yardımların yarattığı boşluk, “kıdem tazminatı” mekanizması ile giderilmeye çalışılmıştır. Ancak, kıdem tazminatı, işverenin mali yükünün artmasına neden olmaktadır. İşverenin istihdam üzerindeki mali yükünün artması ise, sigortasız işçi çalıştırmasına ve çalıştırdığı işçiyi düşük ücretten sigortalamasına neden olmaktadır.

İşçilerin asgari ücretten veya düşük ücret üzerinden sigortalanmaları, Devlet açısından önemli bir prim kaybına neden olmaktadır. İşveren, mali yükünü azaltmak amacıyla açıktan ödeme yapma yoluna gitmekte, bu da kayıt dışı istihdamın boyutlarının genişlemesine neden olmaktadır.

Ayrıca, asgari ücretten veya düşük ücret üzerinden sigortalanan işçiler, emekliliklerinde de, düşük bir emekli maaşı almak durumunda kalacaklardır.

Kıdem tazminatının işverenin mali yükünü artırması, ayrıca, işverenin işe almada seçici olması sonucunu yaratmakta, asgari ücret üzerinden sigortalanmaya razı olmayanları işe almamaya itmekte, bu da işsizliğin artmasına neden olmaktadır.

Türkiye’de işsizlere yapılan yardımların kapsamının genişletilmesi ve kıdem tazminatı başta olmak üzere, işverenin istihdam üzerindeki mali yükün azaltılması, işsizlikle ve kayıt dışı istihdamla mücadelede Devletin kontrol gücünü artıracak ve olumlu etkiler yaratacaktır.

OECD ülkelerinin birçoğunda işsizlere yapılan ödemeler üzerinden gelir vergisi alınmakta ve kesinti yapılmakta iken, Türkiye’de, işsizlere yönelik olarak gerçekleştirilen temel ödeme olan işsizlik ödeneği ve kısa çalışma ödeneği üzerinden (Damga vergisi hariç) gelir vergisi alınmaması ve kesinti yapılmaması; Ücret Garanti Fonu’ndan yapılan ödemeler  ve iş kaybı tazminatının da işsizlere ödenmeleri aşamasında da, hiçbir şekilde vergi alınmaması ve kesinti yapılmaması, işsizlerin ellerine geçen “net tutarın” yüksek olması sonucunu doğurmakta ve diğer OECD ülkeleri karşısında Türkiye’deki işsizlere önemli bir avantaj sağlamaktadır.

KAYNAKLAR

1- Cevdet Okan BAHAR, Ücret Gelirlerinin Vergilendirilmesi, Yaklaşım Yayıncılık, Ankara, Ekim 2005, s. 84.

2- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü, İşsizlik Sigortası Fonu Aylık Basın Bülteni, Nisan 2006, Bülten No:66, s.2)

3- Doğan ŞENYÜZ, Türk Vergi Sistemi, Yaklaşım Yayıncılık, Ankara, 2005.

4- Elif PÜRSÜNLERLİ, İşsizlik Sigortası Uygulaması ve Mali Etkileri, Türk Hukuk Dünyası, Yıl:2, Mayıs 2002, s. 51.

5-Fikri ŞAHİN,  İşe Yerleştirme Hizmetlerinde Özel Kesim de Yer almalıdır, İşveren Dergisi, Cilt:XXXVIII, Sayı:1, Ekim 1999, s.3.

6- Kadir ARICI, İşsizlik Sigortasında Özerklik Gereği İhmal Edilmiştir, İşveren Dergisi, Cilt: XXXVII, Sayı:11, Ağustos 1999, s.10.

7- Kısa Çalışma ve Kısa Çalışma Ödeneğine İlişkin Yönetmelik.

8- La Politique Fiscale Dans Les Pays de l’OCDE: Evolution et Réformes Récentes, OECD Publication, No:9,  Paris, 2005, s.56.

9- Les Impôts en Europe 2005, Delmas (Eurodit International), Edition Dalloz, 13. Edition, Paris, 2005, s.45 vd.

10- L’Imposition des Familles Actives (Etude de Politique Fiscale de l’OCDE, Analyse de la Repartition), OECD Publication, Paris, 2005, s, 49.

11- Müjdat SAKAR, İşsizlik Sigortasının Türkiye’de Uygulanabilirliği ve Kıdem Tazminatı Müessesesi ile İlişkileri, İş Hukuku Dergisi, Cilt:II, Sayı: 2, Nisan-Haziran 1999, s.195.

12- OECD Employment Outlook 2004,  OECD Publication,  Paris, 2005, s. 36 ve 37.

13- Prestation et Salaires (Les Indicateurs de l’OCDE), OECD Publication, Paris,  2002, s.11.

14- Taxing Wages (Special Feature: Broadening The Definition Of The Average Worker), 2003-2004, OECD Publication, Paris, 2005, s. 87.

15- The Tax/Benefit Position of Employees 2003-2004, OECD Publication, Paris, 2005, s. 16 vd.

16- Turan YAZGAN, Türkiye’de İşsizlik Sigortası ile İlgili Meseleler, Sosyal Siyaset Konferansları, 20. Kitap, İstanbul, 1969, s.34.

17- Uygar TANRIÖVER, Sosyal Güvenlik Reformundan bir Paket: İşsizlik Sigortası Kanunu, MESS İşveren Gazetesi, Cilt: 36, Sayı: 720, Aralık 1999, s. 14.