DÜNYANIN EN BÜYÜK ÖZEL SEKTÖR FON TRANSFER SİSTEMİ: CHİPS

ÖZET

Amerika'da en yaygın olarak kullanılan iki fon transfer sistemi vardır. Bunlar CHİPS ve FEDWİREdir. CHİPS (Takas Odası Bankalararası Ödeme Sistemi) Amerika'da dünyanın en yaygın büyük ve aktif bankalarının ödeme emirlerini ileten fon transfer sistemidir. Bu sistemi kullanan dünya genelinde 50 üye vardır. CHİPS, CHİPCO şirketi tarafından işletilmektedir. Bu yüzden CHİPS dünyanın en büyük, özel fon transfer sistemidir. Bu çalışmanın amacı CHİPS'in yapısını ve işlem hacmini araştırmaktır.

Anahtar Kelimeler: CHİPS, Fon Transferi, Fedwire, EFT

THE LARGEST PRİVATE SECTOR FOUNDS TRANSFER SYSTEM İN THE WORLD: CHİPS

ABSTRACT

There are two most widespread fund transfer systems in United States. These name is CHİPS and FEDWİRE. CHİPS ( clearing house interbank payments system ) is a funds-transfer system that transmits and settles payment order in United States dollars for some of the most widespread, Largest, and active banks in the world. The system has 50 participant all over the world. CHİPS is operated by CHİPCO company; so CHİPS is the largest private sector dollar founds transfer system in the world. The aim of this paper is search that structure of the system and volume of fund.

Key Words: CHİPS, Fund Transfer, Fedwire, EFT

1. GİRİŞ

Özellikle 20. Yüzyılın ikinci yarısında dünya genelinde kültürel, sosyal, politik ve özellikle de ekonomik alanda köklü değişiklikler meydana gelmeye başlamıştır. Bu değişikliklerin birincil nedeni ise şüphesiz teknolojidir. Teknolojinin gelişmesi ekonomi alanında e-ticaretin gelişmesini de beraberinde getirmiştir. E-ticaret sonucu ödeme aşaması ve uluslararası fon nakli için arayışlar beraberinde elektronik fon transfer sistemlerini getirmiştir. Bu gerekliliğin ilk ve en köklü yapıları içerisinde Amerika Birleşik Devletlerinde faaliyet gösteren Federal Reserve Bank'ın bünyesinde bulunan fon transfer mekanizması olan FEDWİRE ve özel sektör tarafından işletilen CHİPS vardır. Amerika dışında diğer ülkelerde ve birliklerde BOJ-NET, TARGET, EFT gibi fon transfer sistemleri de kullanılmaktadır. Bu çalışmada özel sektörün yönetimine tabi olması ve işlem hacmi büyüklüğü bakımından diğer fon transfer mekanizmalarında ayrılan CHİPS'in işleyişi ve diğer bilgilerinden bahsedilmektedir.

2. CHİPS ( CLEARİNG HOUSE İNTERBANK PAYMENT SYSTEM )

Bankacılığın tarihi milattan önceki yıllara kadar dayanmaktadır. Ancak sanayileşmenin yanına birde küreselleşme eklenince son bir asırdır bankaların özellikle ticaret alanında üstlendiği rol giderek önemli hale gelmiştir. Banka bileşenleri ve teknikleri geliştikçe ve dünya üzerinde şubeler veya muhabir bankacılık gibi diğer bankacılık elemanları yaygınlaştıkça uluslararası ticaretin gelişmesini de beraberinde getirmektedir. Ticaret ve bankalar karşılıklı etkileşim ile birbirilerinin gelişmelerine katkı sağlamaktadır ( Bishop, 2004, s:6).

Güçlü bir merkez bankası sistemine ve kuruluşuna Amerika'nın geçmişinde rastlamak mümkündür. Amerika'daki ilk banka 1771 yılında Alexander Hamilton tarafından kurulmuştur. Zamanla meydana gelen aksaklıklar neticesinde de çeşitli kanunlar çıkarılarak bankalararası sistem revize edilmiş ve aksaklıklar ortadan kaldırılmıştır. Bunlardan en önemlileri 1863 yılında çıkarılan ulusal para yasası ve 1913 yılında çıkarılan federal rezerv yasasıdır. Bu iki yasa sayesinde merkez bankası konumunda olan Federal Reserve Bank daha etkin ve verimli şekilde faaliyette bulunmuştur. Bu günkü Amerika Merkez Bankasının temelleri bu kanunlarla atılmıştır. Washington'da merkezi bulunan Amerika'nın merkez bankasını 12 bölgesel banka ve 7 üyeli güvernörler kurulu oluşturur. Bu merkez bankasının esas itibari ile 4 önemli fonksiyonu vardır. Bunlar; üyesi olan bankaları incelemek, birleşme uygulamalarını gözden geçirmek, hazine güvenliğini ve yeni basılan paraların dağılımını izlemek ve son olarak da takas hizmetlerini ve fon transferini sağlamaktır. Bu sayılan 4 özelliğin sonuncusunun büyük bölümünü FEDWİRE ve CHİPS ile sağlamaktadır ( Wachtel, 1997, s:103-104).

Amerika'da CHİPS'den önce ekonomik kurum olarak 1853 yılında New York Takas Odası, 1913 yılında Amerika Merkez Bankası Sistemi, 1970 yılında Otomatik Takas Odası kurulmasına rağmen 1970 yılında kurulan CHİPS (Takas Odası Bankalararası Ödeme Sistemi) ilk elektronik ödeme sistemi olma özelliğini taşımaktadır. Kurulduğu yıldan günümüze kadar üç önemli aşamadan geçmiştir. Birinci aşaması kurulmasından itibaren 11 yıl sürerek 1981 yılına kadar olan süredir. Bu zaman diliminde CHİPS mutabakatı bir sonraki gün gerçekleştirirken 1981 ve 1990 yılları arasında aynı gün mutabakat esasına dayalı olarak işlem gerçekleştirmektedir. Son olarak da 1990 yılında itibaren de birebir yani anında mutabakat usulüne geçilmiştir ( Kuzu, 2003, s:52-53).

Çek hesapları, kredi kartları ve havaleler, mal, hizmet ve finansal alış-verişlerde kullanılırlar ödeme araçlarındandır.  1960'lardan 1990'lı yılların sonuna kadar Amerika'nın gayri safi yurt içi hasılası yaklaşık olarak 5 kat artmasına karşın finansal ödemeler de yaklaşık olarak 80 kat artmıştır. Bu artış ülkedeki başlıca ödeme sistemleri olan FEDWİRE ve CHİPS'in önemini de aynı ölçüde arttırdılar. Bu iki sistem söz konusu yıllarda Amerika'daki tüm ödemelerin yaklaşık olarak %85'inde kullanılmıştır. ( cox, 2006, s:39)

Ödeme şekillerinden en basiti ve en kolayı teknolojinin gelişmesiyle birlikte kablo transferi olarak adlandırılan elektronik fon aktarımıdır. Bu aktarım sistemlerinin en gelişmişleri arasında CHİPS'i görmek mümkündür. 1990'lı yılları sonunda dünya ticareti günlük 1,2 katrilyon dolar iken CHİPS'in işlem hacmi söz konusu yıllar için yaklaşık 600 milyar dolara kadar çıkmaktaydı. Bu rakam da dünya ticaret hacminin yarısını tekabül etmekteydi. Asıl menşei Amerika Birleşik Devletleri olmasına rağmen CHİPS'in işlemlerinin yarısından çoğunu Amerika dışında gerçekleştirilen ticaret sonucu aktarılan fonlar oluşturmaktaydı.( Dunn ve Mutti, 2004, s:302). Bu durumda CHİPS'in dünya genelinde güvenilir bir sistem olduğunun göstergesidir.

CHİPS'in tarihine bakıldığında kurulduğu yıllarda 9 katılımcısıyla 10.000 dolar'ı geçmeyen bir ciroya sahipken, zaman ilerledikçe 22 ülkeden 48 finansal lider kurumun ve söz konusu kurumlarla dünya dolar akışının %95'ini bünyesinde barındıran bir kurum olma özelliğini taşımaktadır. ( www.chips.org, 25.10.2013)

CHİPS sisteminin işleyişine ayrıntılı olarak bakıldığında, sistemin unsurlarından olan katılımcılar her gün sistem açılırken açılış pozisyonu gereksinimi olarak adlandırılan meblağı belirleyerek hesaplarına ön fonlama yaparlar. Bu ön fonlama meblağı her hafta yeniden kendine özel formül ile yeniden belirlenir. Ön fonlama için gerekli olan fonlar da Amerika Merkez Bankasında hesabı olanların CHİPS hesabına söz konusu banka hesabından FEDWİRE ile fon aktarımı şeklinde olur. Bu işlem CHİPS'in kullanılması için olmazsa olmazdır. Ayrıca bu ön fonlama olmadan kullanıcı CHİPS ile ödeme emri gönderemeyeceği gibi ödeme emri alamazda. Günün başlangıcında belirlenen ön fonlama miktarının geri dönüşü olmamaktadır. Bu sebeple ön fonlama miktarını aşan ödeme emirleri yapılamamakta ve ön fonlama meblağının altında bir miktar ödeme emrine konu olduysa artan kısım CHİPS tarafından FEDWİRE aracılığı ile ilgilinin Federal Reserve Bank'taki hesabına iade edilir. Söz konusu ön fonlama için zaman 00:30 da başlamakta ve 08:59 da bitmektedir. Bu saatler arasında ön fonlama yapılmaması durumunda o gün için CHİPS'in kullanımı söz konusu olmamaktadır. ( Kirdaban, 2005, s:81)

FEDWİRE sistemi tıpkı CHİPS gibi geri dönüşsüz ve son olmaktadır. Yani işlem gerçekleştiği andan itibaren fon gönderen gönderdiği fonu geri alamamakta olup, fonu alan taraftan da fon iadesi istenememektedir. Amerika'nın merkez bankası olan Federal Reserve Bank'ın FEDWİRE sistemini kullanmak için söz konusu bankada hesabın olması yeterli görülmektedir. Fon aktarım işlemi sırasında fonun çekileceği hesapta yeterli miktarda fon yok ise bu durumda fazla çekim anlaşması varsa fon gönderenin adına kredi açılır ve istenen meblağ ilgili hesaba aktarılır. Bu aktarım sırasında gerekli olan ödeme emirleri Federal Reserve Bank'ın ulusal iletişim ağı olan FEDNET ile sağlanmaktadır. Ayrıca FEDNET banka şubelerini elektronik olarak birbirine bağlama görevini de üstlenmiştir ( Kirdaban, s:78).

CHİPS'in son zamanlarda karşılaştığı en önemli zorluk çalışma saatlerindeki farklılıkların oluşturduğu zorluktur. Avrupa bankaları ve Amerika bankaları arasında çalışma saatleri bakımında yaklaşık 6 saatlik bir fark vardır. Bu fark da CHİPS'in işlevselliğini anında mutabakatı sağlayamaması açısından belli bir ölçüde kaybetmesine neden olmaktadır. Bu durumda Avrupa'daki bankaları farklı takas odaları arayışına itse de, yine de CHİPS dünya geneline en çok kullanılan Bankalararası fon aktarım sistemidir. ( Dunn ve Mutti, s:302)

CHİPS üyesi finansal kurumlar Çin, İspanya, Brezilya, Tayland, İsrail, Amerika, Kanada, Japonya, İngiltere, Fransa, Almanya, Pakistan, Kore, İtalya, Belçika, Birleşik Arap Emirlikleri, Tayvan, İskoçya, Hindistan, Kuveyt ve İsviçre ülkelerinde faaliyet göstermektedir. Bu ülkelerden toplamda 50 finansal kurum CHİPS vasıtasıyla her gün uluslararası fon aktarım işlemlerini yapmaktadır.

CHİPS günde yaklaşık 350 bin kez işlem yapmaktadır. Söz konusu işlemlerin nominal değeri yaklaşık 1.5 trilyon dolar olan bu sistemde hesaba yatırılan dolar gün içerisinde 500 kez hesaplar arası gezmektedir. Bu durumda likidite hızının yüksekliğini gösteren bir başka ayrıntıdır. ( www.chips.org, 21.10.2013)

CHİPS'de ödemenin sağlıklı bir şekilde işlemesi için gerekli olan bilgiler ( www.chips.org, 20.11.2013);

·               Fon transferinin tarihi

·               Transfer edilecek fon miktarı

·               Ödeme sistemi bilgileri: FEDWİRE numarası, CHİPS numarası, S.W.İ.F.T numarası, alıcı hesap numarası, kontrol numarası

·               Tazminat talebi de dahil olmak koşulu ile istenen eylemin açıklaması

Tablo1: CHİPS Verileri

Kaynak: www.chips.org

CHİPS 6 Nisan 1970 tarihinde faaliyetine başlamış bir kurum olarak başladığı yıl için sadece 9 üyesi vardır. Ayrıca söz konusu yılda CHİPS'in 531 bin seviyelerinde işlemi olmuştur. 547 trilyon dolar olarak gerçekleşen bu işlemlerde bir işlemin ortalama değerine bakıldığında işlem değeri 1030$ olarak kayda geçmiştir. Günlük toplam işlem hacmi ise 3 milyar doların üzerinde bir meblağa ulaşmıştır.

1970 yılından sonraki 10 yıllık sürece bakıldığında CHİPS üye sayısını 9'dan 100'e çıkartmıştır. Bu hızlı artış 1981 yıllında üye seviyesinde azalış olmasına rağmen 1985 yılına kadar sürmüş ve üye sayısı 1985 yılında rekor seviyeye çıkarak 142 olmuştur. 1985 yılındaki bu üst noktadan sonra 2007 yılına kadar üye sayısında sürekli düşüşler yaşanmış ve söz konusu yılda üye sayısı 45'e kadar gerilemiştir. 2012 yılında 52 üyeye tekrar çıkmış olsa da 2013 yılında 50 üye ile faaliyetlerine devam etmektedir.

Ödeme emirlerinin sayısına bakıldığında üye sayısındaki dalgalanan değerler burada söz konusu değildir. Faaliyete başladığı tarihten itibaren ödeme emri sayısı 1998, 1999 ve 2009 yılları hariç tutulduğunda sürekli olarak artış göstermiştir. Oransal olarak en fazla artış 1972 yılında %153,1 ile gerçekleşmiş olup, en düşük oran da %-7,8 ile 2009 yılında gerçekleşmiştir. Azalışların gerçekleştiği söz konusu yıllara bakıldığında dünya üzerinde etkili olan menşei Amerika olan krizlerin olduğu yıl olması bu düşüşlerin sebeplerini açıklamaktadır. Ödeme emirlerine sayı olarak bakıldığında en fazla ödeme emri sayısı 2012 yılında gerçekleşmiş olup söz konusu emirler yıllık 97 milyon seviyesini aşmıştır.

Daha reel kavram olarak ortalama işlem tutarına bakıldığında ödeme emrindeki kadar istikrarlı bir yapı gözlemlenmemektedir. En yüksek ortalama işlem hacmi 1994 yılında 6,400$ olarak belirlenmiş ve en düşük miktar ise kurulduğu yılda 1030$seviyelerinde kaydedilmiştir.

3. CHİPS VE EFT İŞLEM HACİMLERİ

Türkiye'de CHİPS'in yaptığı işi Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası bünyesinde olan Elektronik Fon Transfer sistemi yapmaktadır. Bu sistem 1992 yılında uygulamaya girmiş olup, alt yapısı zamanla geliştirilerek 2000 yılında Elektronik Menkul Kıymet Transferi sisteminin oluşturulması sağlanmıştır. ( www.tcmb.gov.tr, 16.11.2013) EFT sistemi CHİPS'in barındırdığı birçok özelliği eksiksiz bünyesinde barındırmaktadır. Ancak işlem büyüklüğü açısından karşılaştırıldığında CHİPS'in her alanda üstün olduğu gözlemlenmektedir.

Tablo2: CHİPS ve EFT'nin İşlem Hacimleri

Kaynak: www.chips.org, www.tcmb.gov.tr

EFT sistemi 1 Nisan 1992 yılında kullanıma açılmış ve söz konusu sistem daha da geliştirilerek 2. Nesil EFT sistemi 24 Nisan 2000'de kullanıma girmiştir. CHİPS ile EFT'nin işlem değeri büyüklüğüne bakıldığında her yıl için CHİPS hem daha eski hem de dünya üzerinde en çok kullanılan takas sistemi olmasının farkını göstermektedir. Son 20 yıllık sürece bakıldığında CHİSP en yüksek işlem hacmini 2008 yılında gerçekleştirmiş ve 2009 yılında sert bir düşüş yaşamıştır. EFT sisteminde ise söz konusu yılda düşün yaşanmasına rağmen bir yıl içinde toparlanan sistemin işlem hacmi büyümeye devam etmiştir.

Türkiye'nin büyük ölçüde etkilendiği 1994, 2001 ve 2008 yıllarındaki ekonomik krizde EFT sisteminin işlem hacminde düşüşler gözlemlenmektedir. Bu düşüşlerin en büyük oranlısı 2001 ekonomik krizinden sonra gerçekleşmiştir. Söz konusu kriz yıllar dışında EFT sistemi işlem hacminde sürekli olarak büyüme gözlemlenmiş ve CHİPS ile arasındaki oransal fark kapanmaya devam etmiştir. Bu oransal farklılıkların en yüksek olanı 1994 yılında yaşanan ekonomik kriz yılında CHİPS'in işlem hacmi olarak 477 kat daha fazla hacme eriştiği yılda gözlemlenmiş ve en düşük fark ise 2011 yılında 17 kat olmuştur. Bu yılda EFT tarihinin rekorunu kırmış ve yıllık işlem hacmi 23 trilyon dolar seviyesini aşmıştır. EFT'nin oransal olarak en fazla artışı 2006 yılında %80 olarak gerçekleşmiş en düşük oranı ise 2012 yılında %22 düşüş ile gerçekleşmiştir.

CHİPS'in son 20 yıllık performansına bakıldığında bir önceki yıla göre oransal olarak en yüksek artışı 2007 yılında %23 artış ile göstermiştir. En düşük oran ise 2009 yılında %28 azalış ile gerçekleştirmiştir.

4. SONUÇ

Küreselleşme ve teknolojik gelişme sonucu duyulan ihtiyaçların bir sonucu olarak kurulan CHİPS hem mülkiyeti hem de işlem hacmi büyüklüğü bazında bakıldığın diğer fon transfer sistemlerinden farklı olduğunu hemen belli etmektedir. Gerek 1970'li yılların başında kurulmasıyla gerekse diğer işleyiş özellikleriyle dünyanın en ciddi fon transferi kuruluşları arasındadır. Kurulduğu yıldan beri işlem hacmindeki önemli artışlar yaşanmıştır. Bu durumun temel nedeni dünyanın önde gelen sanayileşmiş ve kalkınmış ülkeleri tarafından tercih edilmesidir.

Türkiye'nin fon transfer sistemi olan EFT ile karşılaştırıldığında önemli derecede üstün işlem hacmine sahip olsa da zaman ilerledikçe aralarındaki makas kapanmaktadır. İngiltere Brezilya ve Çin gibi önemli ülkelerin tercihi konumunda olan CHİPS ile Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası arasında yapılan bir mutabakat henüz yoktur ve bu güçlü sistemin ve altyapının üyesi olma yolunda herhangi bir imzalanmış anlaşma da yoktur. Bu durumda EFT'nin daha güçlenerek dünya genelinde faaliyet gösteren fon aktarım sistemleriyle rekabet edebilecek konumda olduğunu göstermektedir.

Ancak mevcut konumda CHİPS katılımcı, işlem sayısı ve işlem hacmi bakımından EFT'den daha üstün konumdadır ve dünyanın en büyük ve en yaygın fon aktarım mekanizmasıdır.